بررسی جوایز علمی در سیاستگذاری کشور‌ها

در یک پژوهش انجام شد؛

این گزارش به بررسی جوایز علمی در سیاستگذاری در کشورهایی نظیر سوئد، آمریکا و عربستان سعودی، همراه با تحلیل فرصت ها و چالش های جوایز علمی در ایران می پردازد.

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری EDHA، این گزارش به بررسی جوایز علم و فناوری به عنوان ابزاری برای سیاستگذاری پرداخته است. در ابتدا به اهمیت و جایگاه ابزار‌های نرم در سیاستگذاری اشاره و حوزه علم و فناوری به عنوان بستری مناسب برای استفاده از آنها معرفی شده است. سپس تاریخچه جوایز علمی با تأکید بر اهمیت علم در طول تاریخ، ازجمله در اسلام، بررسی شده و پنج جایزه علمی برجسته شامل جوایز نوبل، فیلدز، ژاپن، ملکه الیزابت و مصطفی (ص) معرفی و تحلیل تطبیقی شده اند. همچنین نقش و اهمیت جوایز علمی در سیاستگذاری علم و فناوری در دوازده بخش اصلی شرح داده شده است که برخی از آنها شامل شناسایی و حمایت از نخبگان، ترویج جهت گیری‌های خاص علمی، گفتمان سازی، الگوسازی، تمدن سازی، ارتقای دیپلماسی علمی و احیای رشته‌ها می‌شود.

مرکز پژوهش های مجلس در پژوهشی با عنوان «بررسی جوایز علم و فناوری به مثابه ابزار سیاستگذاری» آورده است که دستیابی به پیشرفت‌های علمی و فناوری نیازمند سیاستگذاری مؤثر با ابزار‌های مناسب است. یکی از این ابزارها، اعطای جوایز علمی و فناوری است که به‌منظور تشویق نوآوری و ارتقای دانش علمی اعطا می‌شود. بااین‌حال، کمبود مطالعات جامع درباره تأثیر واقعی این جوایز بر پیشرفت علم و فناوری و شیوه به‌کارگیری آنها توسط سیاستگذاران، ما را بر آن داشت تا این موضوع را بررسی کنیم. پژوهش حاضر به دنبال آن است تا تبیین کند چگونه می‌توان جوایز علم و فناوری را به‌عنوان ابزار سیاستگذاری نرم به‌کار گرفت تا نقش مؤثری در سیاستگذاری‌های کلان ایفا و به حل مسائل کلان کشور کمک کرد. در این راستا، سؤال اساسی پژوهش این است که دلایل، کارکرد‌ها و الزامات به‌کارگیری جوایز در فرایند سیاستگذاری علم و فناوری و زیرساخت‌ها و قواعد لازم برای اثربخشی آنها چیست؟

این گزارش بیان می‌کند که جوایز علمی و فناوری می‌توانند به‌عنوان ابزار‌های مؤثر سیاستگذاری نرم در راستای پیشبرد علم و فناوری به‌کار روند. این جوایز نه‌تن‌ها جنبه تشویق و حمایت از افراد و نخبگان علمی را دارند، بلکه دارای کارکرد‌ها و نقش‌های سیاستی گسترده‌ای هستند که به ترویج اهداف کلان علمی، اجتماعی و دیپلماسی در سطح ملی و بین‌المللی کمک می‌کنند.

این گزارش در ادامه ۱۲ مورد از نقش‌ها و کارکرد‌های سیاستی را برشمرده است که به این شرح است؛ شناسایی و حمایت از نخبگان علمی: هدایت و تقویت انگیزه‌ها و ظرفیت‌های نوجوانان، جوانان و دانشمندان برای پیشبرد اهداف علمی و نوآوری، ۲. ترویج جهت‌گیری‌های خاص علمی: تقویت و هدایت پژوهش‌ها و تلاش‌های علمی در راستای رفع نیاز‌ها و حل مسائل جامعه یا اهداف نهاد‌های حامی، ۳. گفتمان‌سازی علمی: ایجاد و تقویت گفتگو و مباحث علمی در جامعه به‌منظور ترویج علم و فناوری به‌عنوان ارزش‌های محوری، ۴. الگوسازی علمی: معرفی و برجسته‌سازی دانشمندان و پژوهشگران برجسته به‌عنوان الگو‌هایی برای جامعه علمی و عمومی، ۵. مرجعیت علمی: تقویت جایگاه و اعتبار علمی کشور‌ها و نهاد‌های علمی به‌عنوان مراکز معتبر و مرجع در زمینه‌های خاص علمی،۶. ارتقای دیپلماسی علمی: استفاده از جوایز برای ارتقای روابط علمی بین‌المللی و برندسازی کشور‌ها در عرصه جهانی، ۷. بازیابی و بازتولید هویتی: تقویت و بازتعریف هویت ملی و علمی از طریق برجسته‌سازی دستاورد‌های علمی و پژوهشی، ۸. بسط و ترویج ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی: استفاده از جوایز به‌عنوان بستری برای ترویج ارزش‌های مورد تأکید جامعه و فرهنگ کشور، ۹. تمدن‌سازی: کمک به فرایند تمدن‌سازی از طریق تأکید بر نقش علم و فناوری به‌عنوان بنیان‌های اساسی پیشرفت و توسعه، ۱۰. احیای رشته‌ها یا حوزه‌های علمی در حال افول: تلاش برای بازسازی و تقویت رشته‌های علمی که به دلایل مختلف رو به افول هستند، ۱۱. پرداختن به موضوعات نوپدید علمی: شناسایی و حمایت از پژوهش‌ها و فعالیت‌های علمی که به مسائل و چالش‌های نوظهور می‌پردازند، ۱۲. تحقق سیاست‌ها و اهداف غیر علمی: بهره‌برداری از جوایز علمی برای پیشبرد اهداف و سیاست‌های غیرعلمی نظیر اقتصادی، اجتماعی یا دیپلماتیک.

این گزارش پیشنهاد می‌دهد که به‌منظور تقویت جایگاه و بهینه‌سازی نقش جوایز علمی و فناوری در سیاستگذاری علم و فناوری کشور، ضروری است رویکرد‌های جامعی اتخاذ شود. ازجمله اینکه تدوین و اجرای یک نقشه راه جامع توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی است که بستر سیاست‌های یکپارچه و هماهنگ را برای جوایز علمی فراهم می‌کند. همچنین واگذاری مسئولیت تنظیم‌گری و ایجاد دبیرخانه متمرکز جوایز علمی به نهادی مشخص مانند معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، فرهنگستان علوم، مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت یا پارک‌های فناوری نظیر پارک فناوری پردیس، به جلوگیری از پراکندگی و رقابت‌های ناسالم کمک خواهد کرد و همچنین منجر به سامان‌دهی و هماهنگی جوایز علمی خواهد شد.

دیگر پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس مبنی بر این است که ثبت جوایز علمی در اسناد بالادستی کشور زمینه‌ساز حمایت مستمر دولت و نهاد‌های علمی خواهد بود. ایجاد کنسرسیومی از جوایز علمی و فناوری، هم‌افزایی و اشتراک منابع بین جوایز و نهاد‌های مختلف را تقویت می‌کند. توسعه برنامه‌های راهبردی جامع و منسجم برای مدیریت جوایز، آنها را به‌صورت هدفمند به پیش می‌برد و مشارکت بخش غیردولتی در حمایت از جوایز، از سیاست‌زدگی آنها جلوگیری می‌کند. همچنین ایجاد پیوند بین جوایز علمی و اولویت‌های ملی مانند چالش‌های استراتژیک، به تقویت نقش جوایز در حل مسائل ملی کمک می‌کند.

این گزارش همچنین پیشنهاد می‌دهد که برای تأمین مالی پایدار و مؤثر جوایز، استفاده از مدل‌های جدید تأمین مالی ازجمله همکاری‌های بین‌المللی، مشارکت‌های خصوصی- عمومی و حمایت‌های مالی خیریه‌ها پیشنهاد می‌شود. همچنین تدوین استراتژی‌های مشخص و هدفمند در زمینه همکاری‌های بین‌المللی و شفافیت و دقت در فرایند‌های ارزیابی و انتخاب برگزیدگان و استانداردسازی آنها، می‌تواند به ارتقای جوایز و توسعه علمی و فناوری کشور کمک کند و تعریف و پشتیبانی از جوایز خاص به‌منظور دستیابی به اهداف سیاستی ویژه مانند به‌کارگیری نخبگان در چرخه به کشور و ارتقای علوم پایه پیشنهاد می‌شود.