رهنمودهای رهبرانقلاب در حوزه هوش مصنوعی چگونه محقق می‌شود؟

خبرگزاری علم و فناوری EDHA- معصومه شیری؛ حدود ۳ سال پیش و ماه‌ها قبل از فراگیری تب هوش مصنوعی در جهان بود که رهبر حکیم انقلاب در دیدار با نخبگان و استعداد‌های برتر علمی، از فناوری «هوش مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و با اشاره به تجربیات کشور‌های مختلف دنیا، قرار گرفتن ایران در میان ۱۰ کشور برتر این حوزه را به عنوان قله‌ای دست‌یافتنی برای نخبگان و مسئولان متولی این حوزه ترسیم کردند؛ راهی پر فراز و نشیب که باید با تلاش و برنامه‌ریزی در مسیر رسیدن به آن گام برداریم. 

حالا که هوش مصنوعی روز به روز بیشتر در تار و پود زندگی انسان‌ها تنیده می‌شود و رقابتی نفس‌گیر برای ربودن گوی این فناوری پیشرفته در جهان شکل می‌گیرد، اهمیت توصیه دقیق رهبرانقلاب بیش از گذشته برایمان پررنگ شده است. اما رهنمود‌ها و هشدار‌های رهبرانقلاب به مسئولین کشور برای توسعه فناوری انقلابی هوش مصنوعی محدود به این نشد و ایشان در دیدار اخیر خود با اعضای هیئت دولت چهاردهم فرمودند:

«امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای یعنی انسان متحیر می‌شود از شتابی که این فناوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش میرود. اکنون دستگاه‌های مختلف ما، نظامی و غیرنظامی از هوش مصنوعی استفاده و بهره‌برداری میکنند، اما این ما را فریب ندهد. در مسئله‌ی هوش مصنوعی بهره‌بردار بودن امتیاز نیست، لایه‌های عمیقی دارد این فناوری باید در آن لایه‌ها مسلط شد. آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع این فناوری را تأمین کنید فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا یک آژانس هوش مصنوعی هم به وجود می‌آید آن وقت اجازه نمی‌دهند شما از این  منطقه عبور کنید. خودتان باید برسید به فناوری‌های عمیق و ژرف این مسئله، لایه‌های زیرساختی. لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی را باید در کشور دنبال کنید.»

حالا سوال مهمی که پیش می‌آید این است که دلیل این تاکید جدی رهبرانقلاب بر دستیابی به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی چیست و برای تحقق آن چه باید کرد؟ برای یافتن پاسخ این سوال به سراغ «سید محمد محمدزاده ضیابری» نایب‌رئیس کمیسیون هوش مصنوعی و علم داده سازمان نظام صنفی رایانه‌ای و مدیرعامل یکی از موفق‌ترین شرکت‌های فعال در این حوزه رفتیم و درخصوص اهمیت رهنمود‌های رهبرانقلاب در حوزه هوش مصنوعی با او گفت‌وگو کردیم. در ادامه متن کامل این گفت‌وگو را می‌خوانید:

هشدار رهبرانقلاب به دستگاه‌های متولی توسعه هوش مصنوعی

EDHA: رهنمود‌ها و نگاه رهبر انقلاب به فناوری هوش مصنوعی چگونه است؟

محمدزاده ضیابری: اولین ورود علنی رهبر معظم انقلاب به موضوع فناوری هوش مصنوعی مربوط به آبان سال ۱۴۰۰ و ماه‌ها پیش از فراگیری تب هوش مصنوعی در جهان (به واسطه ظهور چت‌جی‌پی‌تی) بوده است. در آن بیانات رهبری معزز چشم‌انداز کشور در این عرصه را معین کردند و عملاً ترسیم مسیر و تعیین راه‌کارها را به دستگاه‌های مربوطه محول کردند. بیانات رهبری در دیدار با هیئت دولت چهاردهم فراتر از تعیین چشم‌انداز و در واقع تبیین دقیق راهبرد و مسیر صحیح رسیدن به آن چشم‌انداز بوده است؛ این بیانات نشان از بینش عمیق معظم‌له و مشاوره‌های دقیق به ایشان دارد. عمق نفوذ تعیین شده از سوی رهبری، تأکید بر اینکه بهره‌برداری صرف از هوش مصنوعی کفایت نکرده و نیازمند توسعه لایه‌های زیرساختی هستیم و همچنین مواجهه پیش‌دستانه با مقولات رگولاتوری هوش مصنوعی که در سطح دنیا مطرح است، از مهمترین مسایلی است که کم‌توجهی به آن‌ها موجب عقب‌ماندگی در این عرصه می‌شود.

تنزل جایگاه ایران در عرصه‌های مختلف هوش مصنوعی

EDHA: حدود سه سال پیش بود که رهبرانقلاب درخصوص حکمرانی هوش مصنوعی در جهان هشدار دادند و هدف گذاری کشور را قرار گرفتن در میان ۱۰ کشور برتر این حوزه اعلام کردند. در این مدت چقدر به این هدف گذاری توجه شده است؟

محمدزاده ضیابری: تا قبل از سال ۱۴۰۰ شتاب پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی در کشور تقریباً همپای کشورهای خارجی بود و هرچند در این عرصه نواقصی وجود داشت اما فاصله‌ها چندان عمیق نبود. از ۱۴۰۰ به بعد و بالاخص پس از بیانات رهبری در آبان‌ماه آن سال، دو اتفاق به صورت تقریباً همزمان رخ داد. اول آنکه شتاب تحولات هوش مصنوعی در جهان چند ده برابر شد؛ و دوم رقابتی بیهوده میان دستگاه‌ها بر سر تعیین متولی هوش مصنوعی در کشور و تصویب سند ملی هوش مصنوعی در گرفت. این رقابت بیهوده باعث شد رشد هوش مصنوعی در کشور به شدت آسیب دیده و از هدف ترسیم شده توسط معظم‌له دور شود. از طرف دیگر در سطح دنیا درگیری‌های میان آمریکا و چین در حوزه هوش مصنوعی به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شده و ایالات متحده سعی دارد با تحریم گسترده، جلوی پیشرفت سایر کشورها از جمله چین، روسیه، هند و حوزه خلیج فارس را در حوزه هوش مصنوعی بگیرد.

بیانات اخیر رهبری و بالاخص تأکید ایشان بر شتاب حیرت‌انگیز تحولات هوش مصنوعی در جهان نهیبی به دستگاه‌های متولی بوده که می بایست بسیار پیشتر خود را با این شتاب هماهنگ می‌کردند

متأسفانه آمارها نیز در این سه‌ساله نشان از تنزل جایگاه ایران در عرصه‌های مختلف هوش مصنوعی اعم از علمی و کاربردی داشته است. چه بسا بیانات اخیر رهبری و بالاخص تأکید ایشان بر شتاب حیرت‌انگیز تحولات هوش مصنوعی در جهان نهیبی به دستگاه‌های متولی بوده که می بایست بسیار پیشتر خود را با این شتاب هماهنگ می‌کردند. همچنین ایشان در سخنرانی سالگرد ارتحال حضرت امام در سال ۱۴۰۲ نیز تأکید کرده بودند که «در دوران هوش مصنوعی نمی‌توان با همان شیوه‌های ۴۰ سال پیش کار کرد»، اما دستگاه‌های متولی کم‌توجهی کردند.

تشکیل نهادی ملی و چابک در حوزه هوش مصنوعی

EDHA: برای دستیابی به این هدف چه اقداماتی باید صورت بگیرد؟

مقام معظم رهبری در بیاناتی که در دیدار با هیئت دولت چهاردهم داشته‌اند مسیر دستیابی به این هدف را در سه موضوع عمده تبیین کردند:

محمدزاده ضیابری: اولین موضوع  هم‌گامی با شتاب هوش مصنوعی است. این هم‌گامی با سرعت تحولات، جز از طریق بهره‌گیری از روش‌های چابک میسر نیست. از مدت‌ها پیش پیشنهاد تشکیل یک نهاد ملی چابک و فرادولتی در حوزه هوش مصنوعی را داده بودیم که بتواند ضمن هماهنگی همه دستگاه‌ها با بهره‌گیری از اختیارات خاص، تحول در این عرصه را موجب شود. تشکیل شورای راهبردی هوش مصنوعی و سازمان ملی هوش مصنوعی در اواخر دولت سیزدهم تا حدودی می‌تواند این نیاز را برآورده کند؛ مشروط بر آنکه، از یک طرف فعالیت همه دستگاه‌ها اعم از اجرایی، تقنینی، قضایی، نظامی و امنیتی در حوزه هوش مصنوعی در این شورای راهبردی سیاست‌گذاری شده و از پراکندگی و چندباره‌کاری‌ها جلوگیری شود و از طرف دیگر اختیارات بودجه‌ای و سرمایه‌گذاری و سازمانی خاص برای این سازمان ملی ایجاد شود تا درگیر بروکراسی‌های اداری مرسوم نشود. البته بدیهی است در این صورت نهاد‌های نظارتی هم می‌بایست با روش‌های روزآمد، نسبت به کنترل فعالیت‌ها و جلوگیری از فساد و رانت احتمالی اقدام نمایند.

به جای اقدامات نمایشی به عمق هوش مصنوعی نفوذ کنید

دومین فرمایش مهم رهبری موضوع عدم توقف بر بهره‌برداری از هوش مصنوعی است که ایشان با لفظ جلوگیری از فریب بر آن تاکید کردند. متأسفانه در چند سال گذشته شاهد آن بوده‌ایم که دستگاه‌های مختلف برای سوار شدن بر قطار هوش مصنوعی و هوشمندسازی، اقدام به تعریف پروژه‌ها و برگزاری سمینار‌های غیرکاربردی کرده‌اند و سعی داشته‌اند با اقدام‌های نمایشی، خود را با موج هوش مصنوعی همراستا کنند. هشدار مقام معظم رهبری، هشداری بسیار دقیق به دستگاه‌هاست که به جای اقدام‌های نمایشی در بهره‌گیری از کوه‌یخ نمایان شده در سطح آب، به عمق هوش مصنوعی نفوذ کنند. این مهم جز با مشورت کارشناسان خاک‌خورده این حوزه، تعیین دقیق نیازمندی‌های دستگاه‌ها و پیاده‌سازی نظام حکمرانی داده بالاخص معماری‌های مناسب آن نظیر معماری بدون اعتماد در سازمان‌ها، نهاد‌ها و شرکت‌های تابعه میسر نیست. یکی از موضوعات مورد تأکید ما در جریان مذاکرات تصویب برنامه هفتم در فراکسیون هوش مصنوعی و علم داده‌های مجلس شورای اسلامی بهره‌گیری از توان بخش خصوصی برای ارزیابی برنامه‌های دستگاه‌ها در حوزه هوشمند‌سازی بود که خوشبختانه منجر به ذکر نام سازمان نظام صنفی رایانه‌ای به عنوان بازوی مشورتی در برنامه هفتم توسعه شد.

هشدار مقام معظم رهبری، هشداری بسیار دقیق به دستگاه‌هاست که به جای اقدام‌های نمایشی در بهره‌گیری از کوه‌یخ نمایان شده در سطح آب، به عمق هوش مصنوعی نفوذ کنند

از طرف دیگر دانشگاه‌ها نیز رسالت تحقیق عمیق در حوزه‌هایی از هوش مصنوعی را دارند که دستیابی به آنها به سهولت میسر نیست. این موضوع محدود به علم داده و هوش مصنوعی با تعریف مرسوم نبوده و شامل علوم همکار نظیر میکروالکترونیک، کوانتوم، و علوم بین رشته‌ای نیز می‌شود. بدیهی است انتشار مقالات و پایان‌نامه‌ها در حوزه‌های کاربردی عمومی و با استفاده از دادگان خارجی کمکی به نفوذ به عمق هوش مصنوعی نمی‌کند.

حکمرانی صحیح و تسلط بر هوش مصنوعی و فضای مجازی 

سومین تأکید معظم‌له بر روی موضوع رگولاتوری و بحث آژانس بین‌المللی هوش مصنوعی بوده است. آینده هوش مصنوعی نه فقط برای بهره‌برداران، که حتی برای صاحبین فعلی این فناوری هم ناشناخته و در هاله‌ای از ابهام است. از طرف دیگر پتانسیل این فناوری شالوده‌شکن و میزان اثرگذاری آن بر تمامی جنبه‌های زندگی بشری به نحوی است که استفاده مخرب از آن حتی قوی‌تر از سلاح اتمی عمل می‌کند. مقام معظم رهبری از سال‌ها پیش بر روی مبحث جنگ نرم تاکید داشته‌اند و هوش مصنوعی مهمترین سلاح جنگ‌های آتی از هر دو نوع نرم و سخت خواهد بود. اگر بمب اتم در چند ثانیه هزاران نفر را به کام مرگ کشانده و خسارات اقتصادی سنگین وارد می‌کند، هوش مصنوعی می‌تواند بر افکار، اعتقادات، سبک زندگی، امنیت و کلیه شؤون زندگی میلیون‌ها انسان اثر بگذارد؛ بدون آنکه حتی متوجه شویم و بتوانیم با آن مقابله کنیم. از همین روست که خط مشی تعیین شده از سوی رهبری در حوزه هوش مصنوعی را باید در کنار بیانات ایشان در خصوص لزوم حکمرانی فضای مجازی دید. نگاه پیشرو رهبری و تأکیدات چندباره ایشان بر بهره‌گیری از روش‌های نوین، و نفوذ به اعماق هوش مصنوعی نشان از آن دارد که مقصود ایشان از این دو موضوع، بگیر و ببند‌های مرسوم، فیلترینگ ناکارآمد، محدودیت در استفاده یا دسترسی‌ هوش مصنوعی، نبوده بلکه بر حکمرانی صحیح و تسلط بر هوش مصنوعی و فضای مجازی تأکید دارند. در این حوزه از مدت‌ها پیش دلسوزان و کارشناسان متعدد، راه‌کارهای حکمرانی نرم و نیازمندی‌های رگولاتوری، سرمایه‌گذاری، زیرساختی، داده‌ای و آموزشی لازم را ارایه کرده‌اند که امید است در دولت چهاردهم با توجه به برنامه‌های اعلامی محقق گردد.

چند راهکار عملیاتی برای دستیابی به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی

EDHA: رهبرانقلاب در سخنرانی اخیرشان بر روی دستیابی به لایه‌های زیرساختی فناوری هوش مصنوعی تاکید کردند. در این حوزه وضعیت کشور چگونه است و برای بهبود آن چه باید کرد؟

محمدزاده ضیابری: همانطور که در پاسخ به سؤال قبلی عنوان شد دستیابی به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی در کشور در وضعیت چندان مطلوبی قرار ندارد. از یک طرف بخش زیادی از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها به جای تحقیقات عمیق، در حال انجام تحقیقات سطحی، کاربردی و مناسب برای کشورهای خارجی هستند. البته باید توجه داشت که دلایل این موضوع، بخشی به عدم دسترسی به زیرساخت‌های پردازشی و دادگان داخلی مربوط بوده و بخشی دیگر به اشتیاق جوانان متخصص برای مهاجرت باز می‌گردد. در هر دو زمینه لازم است تا برنامه‌ریزی دقیق و اقدامات عاجل برای دسترسی به منابع مورد نیاز و ایجاد انگیزه برای ماندن نیروهای متخصص در کشور صورت پذیرد.

تا زمانی که اقتصاد هوش مصنوعی به گردش در نیاید و صنایع نسبت به تحول هوش مصنوعی مقاومت نشان دهند، عملاً امکان توسعه و پیشرفت در این حوزه وجود نخواهد داشت

از طرف دیگر نهادهای مختلف می‌بایست ملزم به پیاده‌سازی تحول دیجیتال و بلوغ هوش مصنوعی در نهاد خود شوند که قدم اول برای آن آموزش مدیران و پیاده‌سازی نظام حکمرانی داده در نهادها، سازمان‌ها، شرکت‌های دولتی و خصولتی و کارخانجات و صنایع پیشرفته و مادر می‌باشد. تا زمانی که اقتصاد هوش مصنوعی به گردش در نیاید و صنایع نسبت به تحول هوش مصنوعی مقاومت نشان دهند، عملاً امکان توسعه و پیشرفت در این حوزه وجود نخواهد داشت. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان ملی هوش مصنوعی در این زمینه  رسالت مهمی دارند؛ و آن، اعتمادسازی در صنایع و سازمان‌ها است؛ تا این سازمان‌های حجیم و سنتی بتوانند با شرکت‌های کوچک اما چابک و متحول‌کننده هوش مصنوعی همراهی کنند.

با «مهندسی هوش مصنوعی» بهره‌برداری از مدل‌ها ممکن می‌شود

یکی دیگر از زیرساخت‌های لازم برای نفوذ به لایه‌های عمیق هوش مصنوعی در کشور، توسعه مهندسی هوش مصنوعی است، که خلاء آن به شدت احساس می‌شود. مهندسی هوش مصنوعی علمی فراتر از علم داده‌ها، یا علم هوش مصنوعی و یا حتی آموزش و بهره‌برداری از مدل‌های هوش مصنوعی است. در دنیا تنها چند شرکت عهده‌دار این موضوع هستند و طبعا گلوگاه مهمی برای تحت فشار قرار دادن کشور خواهد بود. با توجه به محدودیت شدید منابع آموزشی در این زمینه، لازم است تا سازمان ملی هوش مصنوعی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت ارتباطات و وزارت علوم، به صورت جدی و عاجل در زمینه آموزش و حمایت از توسعه زیرساخت‌های مهندسی لازم اقدام نمایند. چه بسا مهندسی هوش مصنوعی حتی از تأمین مراکز داده پردازش سریع نیز مهمتر و حیاتی‌تر است.

همچنین برخی از زیرساخت‌های حیاتی هوش مصنوعی بومی، نظیر مدل‌های زبانی بزرگ، موضوعاتی نیستند که با حمایت‌های محدود از چند شرکت یا گروه، نیاز کشور را برآورده کند و در این زمینه نیازمند اجرای پروژه در ابعاد ملی و با مشارکت همه بازیگران هستیم که طرح‌ و سازوکار مناسب برای آن پیشتر ارایه شده است.

کاهلی دستگاه‌ها در توسعه هوش مصنوعی/ هشدار رهبرانقلاب را جدی بگیرید

EDHA: شما به عنوان فعال این حوزه، ورود و توجه رهبرانقلاب به حوزه فناوری پیشرفته هوش مصنوعی را نشان دهنده چه چیزی می‌دانید؟

محمدزاده ضیابری: به عقیده بنده تأکیدات مکرر معظم‌له و اشارات مستقیم به مسایل عمیق و راهبردی هوش مصنوعی حاصل کاهلی دستگاه‌های مربوطه در چند سال گذشته بوده است. مقام معظم رهبری در سال ۱۴۰۰ افق و دورنمای پیشرفت کشور در این حوزه را تبیین فرموده بودند؛ اما در فرمایشات اخیر و پس از ۳ سال در ۳ حوزه بسیار مهم فرمایشات هشدارگونه داشتند. این هشدارها نشان از آن دارد که مسیر طی شده در این ۳ سال شتاب لازم برای نیل به هدف غایی را نداشته و نکات مهمی در این مسیر مغفول مانده است.

 

نواقص سند ملی هوش مصنوعی باید فوراً رفع شود

EDHA: توصیه و پیشنهاد شما به دولت جدید برای تحقق این رهنمود‌های رهبرانقلاب چیست؟

محمدزاده ضیابری: بدون شک رهنمودهای مقام معظم رهبری بالاخص در دیدار با هیات دولت چهاردهم، رسالت سنگینی را بر دوش دولت جدید گزارده است. از یک طرف لازم است تا کاستی‌هایی که منجر به هشدارهای رهبری شدند را جبران کند و از طرف دیگر باید بتواند با شتاب فزاینده مسیر رسیدن به اهداف تعیین‌شده را طی نماید. پیشنهاد و توصیه بنده این است که در گام اول تمامی موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی اعم از رگولاتوری، حمایتی، زیرساختی، حکمرانی، داده‌ای، سیاست‌گذاری آموزشی و غیره در سازمان ملی هوش مصنوعی و شورای راهبردی هوش مصنوعی متمرکز شود تا از پراکندگی دستگاه‌های تصمیم‌گیر  و متولی کاسته شود. همزمان سند ملی هوش مصنوعی بر اساس بازخوردهای ارایه شده توسط کارشناسان به فوریت بازنگری شده و نواقص آن بالاخص در بخش شاخص‌ها و اولویت‌ها، برطرف شود.

در گام دوم تمامی دستگاه‌ها، با اولویت صنایع پر درآمد و استراتژیک، ملزم به پیاده‌سازی حکمرانی داده مبتنی بر معماری بدون اعتماد شده و برای این کار بودجه مناسب در نظر گرفته شود. همزمان با این گام لوایح مورد نیاز جهت سه‌گانه حکمرانی «بر»، «با» و «برای» هوش مصنوعی و هوشمندسازی، تدوین و در مجلس شورای اسلامی به تصویب برسد.

از آموزش نیروی متخصص تا استفاده از ظرفیت بخش خصوصی

در گام سوم مراکز پردازش هوش مصنوعی با همکاری بخش خصوصی و بهره‌گیری از روش‌های PPP (برابری قدرت خرید) شکل بگیرد. در این زمینه لازم است تا علاوه بر تهیه زیرساخت‌های مبتنی بر محصولات آمریکایی بر روی محصولات چینی نیز تمرکز داشته باشیم تا مسایل مربوط به تحریم‌های فناوری اثر کمتری داشته باشند. در عین حال در توسعه مراکز پردازش سریع هوش مصنوعی می‌بایست بر جنبه‌های نرم‌افزاری این مراکز پردازش و مسایل بومی شرایط زیرساختی و شبکه‌ای کشور توجه داشت.

به موازات سه گام قبلی مساله آموزش نیروی متخصص در تمامی حوزه‌های هوش مصنوعی، بالاخص مهندسی هوش مصنوعی و هوش مصنوعی برای مدیران، باید در دستور کار  جدی قرار بگیرد. برآوردها نشان از آن دارد که نیاز حال حاضر کشور حداقل ۱۰ هزار نیروی متخصص در حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی است. شاید مهمتر از آموزش موضوع نگهداشت نیروهای متخصص، نیازمند توجه ویژه است که در این زمینه مقولات مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و حتی مسایلی نظیر شیوه فعلی و ناکارآمد فیلترینگ اثرگذار هستند.

با توجه به اینکه وزیر محترم ارتباطات خود از نخبگان هوش مصنوعی کشور بوده و معاونت محترم علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری نیز در زمینه بهره‌گیری از هوش مصنوعی در صنعت ید طولایی دارند و همچنین با توجه به تشکیل شورای راهبری هوش مصنوعی و سازمان ملی هوش مصنوعی امید است در دولت چهاردهم شاهد تحول و پیشرفت خوبی در این حوزه باشیم.