خلاصه کتاب درس های اسفار (مباحث قوه و فعل) جلد اول ( نویسنده مرتضی مطهری )

کتاب «درس های اسفار (مباحث قوه و فعل) جلد اول» استاد شهید مرتضی مطهری، شرحی عمیق و روشنگر بر بخش های بنیادین فلسفه ملاصدرا در باب حرکت و تحول است که به تبیین و تحلیل مفاهیم قوه و فعل می پردازد. این اثر، نه تنها دریچه ای به سوی فهم پیچیدگی های حکمت متعالیه می گشاید، بلکه بستر تاریخی و فکری دوران تدریس استاد مطهری را نیز منعکس می کند. این مقاله خلاصه ای جامع و تحلیلی از این اثر ارزشمند ارائه می دهد.

استاد مطهری در این کتاب، با تسلط بی نظیر خود بر فلسفه اسلامی، مباحث بنیادین قوه و فعل را در اسفار ملاصدرا تشریح کرده اند. این مباحث، که ستون فقرات فهم حرکت جوهری و جهان بینی صدرا محسوب می شوند، در دهه های ۵۰ شمسی و در مواجهه با اندیشه های مادی گرایانه و مارکسیستی در باب حرکت و دیالکتیک، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند. این درس ها نه تنها غنای فلسفه حرکت ملاصدرا را نشان می دهند، بلکه عمق تحلیل و نگاه نقادانه استاد مطهری را به اندیشه های زمانه آشکار می سازند. هدف این نوشتار، کمک به درک بهتر این اثر عمیق و فراهم آوردن دسترسی به مهم ترین مفاهیم و استدلال های آن برای علاقه مندان به فلسفه اسلامی مطهری است.

استاد مطهری و جایگاه درس های اسفار

شهید مرتضی مطهری، یکی از برجسته ترین فیلسوفان، متفکران و مصلحان اجتماعی در تاریخ معاصر ایران است. آثار او، پلی مستحکم میان سنت غنی فلسفه اسلامی و نیازهای فکری جامعه امروزی برقرار کرده است. مجموعه «درس های اسفار» یکی از درخشان ترین نمودهای این پیوند است که نشان دهنده تسلط عمیق استاد بر حکمت متعالیه ملاصدرا و توانایی او در انتقال مفاهیم پیچیده فلسفی به زبانی روشن و قابل فهم است.

این کتاب در واقع مجموعه درس هایی است که استاد مطهری در سال های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در حوزه علمیه قم تدریس کرده اند. روش تدریس ایشان، تلفیقی از توضیح جامع مباحث، تطبیق دقیق بر متن اصلی اسفار و سپس بررسی و پاسخ به پرسش های مطرح شده توسط طلاب بوده است. این شیوه گفت وگومحور، به عمق بخشیدن و چندجانبه نگریستن به مسائل فلسفی کمک شایانی کرده است. «درس های اسفار» نه تنها یک شرح صرف نیست، بلکه خود اثری تحلیلی و انتقادی است که غنای فلسفه اسلامی را در مواجهه با اندیشه های رقیب به نمایش می گذارد و به عنوان یک مرجع معتبر برای شناخت شرح اسفار مطهری شناخته می شود.

مبانی فلسفی قوه و فعل: چرا این مبحث؟

مبحث «قوه و فعل» یکی از ارکان اصلی هستی شناسی و خداشناسی در فلسفه صدرالمتالهین شیرازی، معروف به ملاصدرا، است که در کتاب سترگ «اسفار اربعه» به تفصیل به آن پرداخته شده است. درک این مبحث، برای فهم کل نظام فکری ملاصدرا، به ویژه حرکت جوهری، حیاتی است. حرکت جوهری، نظریه نوآورانه ملاصدراست که بر اساس آن، هر موجودی در ذات و جوهر خود در حال تحول و دگرگونی است، نه فقط در اعراض و صفاتش. این دگرگونی مداوم، چیزی جز خروج تدریجی از قوه به فعل نیست.

انتخاب مبحث قوه و فعل توسط استاد مطهری برای تدریس در آن دوران، هوشمندانه و هدفمند بود. در دهه های ۵۰ شمسی، فضای فکری جامعه ایران تحت تأثیر شدید اندیشه های مارکسیستی، به ویژه در تبیین پدیده حرکت و دیالکتیک، قرار داشت. استاد مطهری با درک این نیاز، مباحث قوه و فعل ملاصدرا را که تبیینی عمیق و ریشه دار از تحول و دگرگونی در هستی ارائه می دهد، برای نشان دادن غنای فلسفه اسلامی و پاسخگویی به شبهات مادی گرایانه برگزیدند. این انتخاب، نشان دهنده رویکرد تحلیلی و نقادانه استاد در مواجهه با اندیشه های زمانه و دفاع از میراث فکری اسلام است.

خلاصه و تحلیل فصول کلیدی جلد اول: از حرکت تا محرک اول

جلد اول «درس های اسفار» استاد مطهری، به مباحث بنیادین قوه و فعل و ارتباط آن با حرکت و محرک اول می پردازد. این بخش ها، نه تنها به تشریح مفاهیم فلسفی می پردازند، بلکه به شکلی دقیق و مستند، استدلال های ملاصدرا را تبیین و نقد می کنند.

الف. حرکت و سکون: تحلیل ماهیت تحول

اساس بحث قوه و فعل، درک ماهیت «حرکت» و «سکون» است. حرکت در فلسفه، نه فقط به معنای جابجایی مکانی، بلکه به معنای هرگونه تحول و دگرگونی تدریجی در یک موجود است. ملاصدرا، تعریف دقیق فلسفی حرکت و سکون را ارائه می دهد و آن ها را از یکدیگر تفکیک می کند. حرکت، خروج تدریجی شیء از قوه به فعل است که همواره در حال شدن و تجدد است و در هیچ لحظه ای در حال توقف کامل نیست.

استاد مطهری در این بخش، به بررسی اقسام حرکت می پردازند. در فلسفه سنتی، حرکت عمدتاً در مقولات عَرَضی (مانند کمّ، کیف، أین و وضع) مطرح می شد. اما حرکت جوهری که از نوآوری های بنیادین ملاصدراست، تحول را به ذات و هویت شیء نیز تعمیم می دهد. این بدان معناست که موجودات، نه تنها در صفات، بلکه در جوهر خود نیز در حال شدن و تکامل هستند. این حرکت جوهری، پیامدهای عظیمی در هستی شناسی و خداشناسی دارد. کیفیت وجود حرکت نیز مورد بحث قرار می گیرد؛ حرکت یک وجود تجدد پذیر و سیّال است که وحدت و استمرارش به دلیل وحدت موضوع و مقصد نهایی اش است.

ب. تحقیق در چگونگی وجود حرکت و ارتباط آن با زمان و ماده

حرکت، پدیده ای مستقل از زمان و ماده نیست؛ بلکه دارای رابطه ذاتی با زمان و ماده است. ملاصدرا و به تبع آن استاد مطهری، تبیین می کنند که هر حرکتی نیازمند یک بستر مادی (جسم متحرک) و یک امتداد زمانی است. حرکت، به معنای خروج تدریجی از قوه به فعل است و این خروج تدریجی، خود به خود نیازمند زمان است.

زمان، نه ظرف حرکت، بلکه مقدار و اندازه حرکت است؛ یعنی امتداد حرکت، همان زمان است. همچنین، حرکت تنها در موجودات مادی متصور است. موجودات مجرد (مفارقات)، از آنجا که فاقد ماده و زمان هستند، حرکتی ندارند. این مبحث، فهم دقیق تری از مفهوم حرکت در فلسفه ارائه می دهد و به ما کمک می کند تا ماهیت تجدد و سیلان هستی را درک کنیم.

ج. اثبات محرک اول و دفع شبهات

یکی از مهم ترین بخش های این مبحث، اثبات محرک اول است. اصل کلی فلسفی که استاد مطهری بر آن تأکید دارند، این است که «هر متحرکی نیازمند محرک است». هیچ حرکتی بدون یک علت فاعلی خارجی یا داخلی محقق نمی شود. این اصل، ریشه ای عمیق در فلسفه ارسطویی و سپس اسلامی دارد.

استدلال بر لزوم ختم سلسله محرکات به یک «محرک اول» که خود نامتحرک و علت العلل است، یکی از مباحث اساسی است. این محرک اول، همان واجب الوجود است که نیازمند هیچ محرک دیگری نیست و منشأ تمامی حرکات و تحولات در عالم است. استاد مطهری با استناد به مبانی فلسفه ملاصدرا، به بررسی و پاسخ به اشکالات و شبهاتی که بر این اصل وارد شده است، می پردازند. این شبهات از زمان ارسطو، ابن سینا و فلاسفه دیگر مطرح بوده و استاد با تحلیل دقیق، به دفاع از این اصل بنیادین فلسفی می پردازند. ایشان نشان می دهند که اگر این سلسله به موجودی نامتحرک و خودکفا ختم نشود، تسلسل لازم می آید و هیچ حرکتی آغاز نخواهد شد.

«هر متحرکی نیازمند محرکی است، و این سلسله محرکات سرانجام باید به یک محرک اول نامتحرک ختم شود که همان واجب الوجود است.»

د. تقسیمات قوه محرکه و اثبات محرک عقلی

قوه محرکه یا فاعل حرکت، دارای انواع مختلفی است. استاد مطهری به انواع قوای محرکه اشاره می کنند که شامل قوای طبیعی (مثل قوه جاذبه)، قوای نفسانی (قوای حیوانی و انسانی مانند اراده و شهوت) و قوای عقلی است. در اینجا، بحث بر لزوم وجود محرکات عقلی و فاعلان مفارق برای تبیین کامل حرکات در طبیعت متمرکز است.

فلاسفه اسلامی معتقدند که تمامی حرکات و تدبیر امور عالم، در نهایت به عقول و نفوس کلی یا همان امر مفارق ختم می شود. این محرکات عقلی، خود فاقد ماده و جسمانیت هستند و تدبیر عالم را از طریق واسطه هایی انجام می دهند. اثبات این محرکات عقلی، به دلیل اثبات نظم و هدفمندی در حرکات طبیعی و لزوم وجود تدبیری غیرمادی برای این نظم است.

ه. امر مفارق، فاعل مستقیم حرکات در طبیعت نیست

با وجود اثبات نقش فاعلان مفارق (عقول و نفوس کلی) در نظام هستی، استاد مطهری توضیح می دهند که این امر مفارق، فاعل مستقیم و جزئی حرکات در طبیعت نیست. یعنی عقول یا نفوس کلی مستقیماً و به صورت جزء به جزء در هر حرکت طبیعی دخالت نمی کنند.

نقش آن ها بیشتر کلی و تدبیری است. آن ها مبدأ و مدبر کلی نظام هستی هستند، اما در عمل، واسطه هایی در کارند که این تدبیر کلی را به جزئیات حرکات طبیعی انتقال می دهند. این واسطه ها می توانند قوای طبیعی موجود در ماده، یا نفوس جزئی باشند. این تفکیک، به فهم دقیق تر چگونگی فاعلیت الهی در جهان و نقش عوامل میانی کمک می کند و از هرگونه تلقی جبرگرایانه یا دخالت مستقیم و جزئی خداوند در هر پدیده کوچک جلوگیری می نماید.

و. هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است و تقدم فعل بر قوه

یکی دیگر از اصول بنیادین در این مباحث، این است که «هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است». یعنی هر پدیده ای که در زمان اتفاق می افتد (حادث می شود)، نیازمند دو چیز است: اولاً، قوه یا امکان استعداد برای وجود یافتن؛ ثانیاً، ماده ای که این قوه و استعداد را حمل کند. به عبارت دیگر، چیزی از عدم محض به وجود نمی آید، بلکه همواره یک استعداد پیشین برای آن وجود داشته است.

در ادامه این بحث، استاد مطهری به تبیین اصل تقدم فعل بر قوه می پردازند. این اصل بیان می کند که الشیء ما لم یصر بالفعل لا یمکن أن یصیر بالقوه؛ یعنی چیزی تا بالفعل نشود، نمی تواند بالقوه باشد یا به چیزی قوه ببخشد. به زبان ساده، تا چیزی به فعلیت و کمال نرسد، نمی تواند منشأ استعدادها و قوا برای چیزهای دیگر باشد. برای مثال، یک استاد تا خود عالم و بالفعل نباشد، نمی تواند به دانشجویان علم (قوه علم) را ببخشد. این اصل، اهمیت ویژه ای در فهم فرایند تکامل و آفرینش دارد و نشان می دهد که فعلیت، همواره مبدأ قوا و استعدادهاست.

این اصل فلسفی در مقابل دیدگاه های مادی گرایانه که گاه بدون تبیین کافی از مبدأ فعلیت، تنها بر استعدادها و قوای درونی ماده تأکید می کنند، از اهمیت برخوردار است. ملاصدرا و به تبع او مطهری، با این اصل نشان می دهند که برای هر خروج از قوه به فعل، باید یک فعل و فعلیت پیشین وجود داشته باشد که آن قوه را به سمت فعلیت سوق دهد. این سلسله، سرانجام به یک فعل مطلق و بی قوه (واجب الوجود) ختم می شود.

ویژگی های روش شناسی استاد مطهری در این اثر

«درس های اسفار» استاد شهید مرتضی مطهری، نمونه ای درخشان از یک اثر فلسفی با رویکردی تربیتی و تحلیلی است. روان سازی مفاهیم پیچیده فلسفی، یکی از مهم ترین ویژگی های روش شناسی استاد در این کتاب است. ایشان با بیانی شیوا و رسا، و با استفاده از مثال های روشن و ملموس، مباحث عمیق ملاصدرا را به گونه ای توضیح می دهند که برای طیف وسیعی از مخاطبان، از طلاب مبتدی تا اساتید، قابل فهم باشد. این توانایی در تبدل مفاهیم انتزاعی به ایده های عینی، از برجسته ترین نقاط قوت استاد مطهری است.

رویکرد تحلیلی-انتقادی نیز در سراسر این اثر مشهود است. استاد مطهری صرفاً به شرح و توضیح بسنده نمی کنند، بلکه با اندیشه های معاصر، به ویژه نقد اندیشه های مارکسیستی در باب حرکت، مواجه می شوند و پاسخ های متین و مستدل از دل حکمت متعالیه ارائه می دهند. این گفت وگوی فکری، به غنای مباحث می افزاید و به خواننده دیدگاهی جامع و نقادانه می بخشد. گفت وگومحوری و اهمیت پرسش و پاسخ های طلاب در عمق بخشی به مباحث نیز نقش کلیدی داشته است. پرسش های مطرح شده توسط شاگردان، به استاد این امکان را می داده تا جوانب مختلف یک مسئله را روشن تر کرده و ابهامات احتمالی را برطرف سازد.

در نهایت، جامعیت در پوشش تمامی جوانب بحث «قوه و فعل» از دیدگاه ملاصدرا، نشان دهنده تسلط بی نظیر استاد مطهری بر این مبحث است. ایشان نه تنها به ابعاد هستی شناختی و خداشناختی می پردازند، بلکه پیامدهای آن را در فهم جهان و انسان نیز مورد بررسی قرار می دهند.

نتیجه گیری: میراث فکری درس های اسفار

کتاب «درس های اسفار (مباحث قوه و فعل) جلد اول» اثر ماندگار استاد شهید مرتضی مطهری، بیش از یک شرح فلسفی ساده است؛ این اثر، یک تحلیل عمیق و روشنگر از یکی از پیچیده ترین و در عین حال بنیادی ترین مباحث فلسفه اسلامی، یعنی قوه و فعل، است. اهمیت این مبحث در فلسفه ملاصدرا، به ویژه در تبیین حرکت جوهری و پیامدهای آن برای جهان بینی توحیدی، غیرقابل انکار است.

مطالعه این اثر، دریچه ای به سوی فهم عمیق تر فلسفه اسلامی، اندیشه های ملاصدرا و به ویژه دیدگاه های نقادانه و تبیینی استاد مطهری می گشاید. شرح و تحلیل های استاد مطهری، همچنان برای نسل امروز اهمیت پایدار خود را حفظ کرده و به عنوان یک منبع علمی و راهگشا در مواجهه با چالش های فکری معاصر مطرح است. برای درک کامل اندیشه های این فیلسوفان بزرگ اسلام و دستیابی به بصیرت های عمیق تر در باب هستی و تحول، مطالعه دقیق این کتاب ارزشمند توصیه می شود. این اثر، نه تنها دانش فلسفی را ارتقا می دهد، بلکه به تقویت بنیان های فکری و جهان بینی توحیدی یاری می رساند.