خلاصه کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی ( نویسنده نادیا مفتوحی )

کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی اثر نادیا مفتوحی، اثری عمیق و تحلیلی است که به بررسی و تبیین دیدگاه های ابونصر فارابی، فیلسوف بزرگ جهان اسلام، در خصوص هنر و مفهوم هنر دینی می پردازد. این کتاب با رویکردی جامع، زوایای کمتر دیده شده ای از اندیشه فارابی را در حوزه زیبایی شناسی و نقش هنر آشکار می سازد و برای علاقه مندان به فلسفه هنر اسلامی، منبعی ارزشمند به شمار می رود.

نادیا مفتوحی در این اثر، با نگاهی دقیق و پژوهشگرانه، به واکاوی آرای فارابی در زمینه هنر می پردازد؛ شخصیتی که همزمان با جایگاه رفیع خود در فلسفه، مهارت بی نظیری در موسیقی داشته است. این کتاب نه تنها به تعریف هنر از منظر فارابی می پردازد، بلکه نظریه خیال او و نقش هنرمند در مدینه فاضله را نیز در کانون توجه قرار می دهد. اهمیتی که مفتوحی به جنبه های هنری شخصیت فارابی می دهد، به خواننده کمک می کند تا ابعاد جدیدی از این فیلسوف برجسته و تأثیر اندیشه های او بر هنر را درک کند. این رویکرد به ویژه در عصری که غالباً به ابعاد صرفاً فلسفی و منطقی فارابی پرداخته شده، دریچه ای نو به سوی میراث فکری او می گشاید و نقش او را در هنرپژوهی اسلامی نمایان می سازد.

فارابی، فیلسوفی فراتر از زمان: پیش زمینه ای بر اندیشه او

ابونصر محمد بن محمد بن طرخان فارابی، از نامدارترین فیلسوفان مسلمان در قرن چهارم هجری قمری است که به دلیل عمق و وسعت دانش، به لقب «معلم ثانی» (پس از ارسطو) شهرت یافته است. او که بین سال های ۲۵۹ تا ۳۳۹ هجری قمری می زیست، در فاریاب خراسان، منطقه ای که امروز در افغانستان قرار دارد، چشم به جهان گشود. فارابی نه تنها در منطق، متافیزیک و اخلاق صاحب نظر بود، بلکه در حوزه هایی چون علوم سیاسی، ریاضیات، نجوم و به ویژه موسیقی نیز تبحر داشت.

نکته ای که نادیا مفتوحی در آغاز کتاب خود بر آن تأکید می کند، اهمیت شناخت ابعاد هنری شخصیت فارابی است. غفلت فیلسوفان پس از او از آموزه های هنری فارابی، شاید ریشه در عدم وجود هنرمندی برجسته در میان ایشان یا بی توجهی به جنبه های عملی و ذوقی فلسفه داشته باشد. فارابی برخلاف بسیاری از حکما که صرفاً به بحث های نظری می پرداختند، خود یک موسیقی دان زبردست بود. او هم از دانش نظری موسیقی کاملاً برخوردار بود و هم در آهنگ سازی، اجرا و نوازندگی چیره دست بود. این ویژگی منحصربه فرد، به او جایگاهی خاص در میان اندیشمندان مسلمان می بخشد و رویکرد او به هنر را متمایز می کند.

آثار فارابی در حوزه موسیقی، گواهی بر تسلط بی بدیل او در این هنر است. رساله هایی چون «المدخل فی الموسیقی»، «الایقاعات»، «کلام فی النقل مضافاً الی الایقاع»، «کتاب احصاء الایقاعات» و به ویژه «الموسیقی الکبیر» نشان دهنده عمق دانش او در این زمینه است. «الموسیقی الکبیر» به عنوان یکی از مهم ترین متون نظری موسیقی در جهان اسلام، احاطه و تسلط فارابی را بر پیچیدگی های این هنر به خوبی نمایان می سازد. این دانش عملی و نظری فارابی در موسیقی، پایه و اساس دیدگاه های منحصربه فرد او درباره هنر و زیبایی را تشکیل می دهد که در کتاب نادیا مفتوحی به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.

نگاهی به ساختار و روش شناسی کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی

نادیا مفتوحی در نگارش کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی، چشم اندازی روشن و انگیزه ای مشخص داشته است: نمایش عظمت فارابی نه تنها به عنوان یک فیلسوف بزرگ، بلکه به عنوان اندیشمندی پیشرو در حوزه فلسفه هنر. او بر این باور است که جنبه های هنری اندیشه فارابی در طول تاریخ مورد غفلت قرار گرفته و این کتاب تلاشی است برای جبران این نقیصه و معرفی فارابی به عنوان یکی از پایه گذاران فلسفه هنر در جهان اسلام.

روش شناسی مفتوحی در این کتاب، رویکردی تحلیلی و تبیینی است. او مسائل را از حیث گونه شناسی به چهار گروه اصلی تقسیم می کند: تعریف، توصیف، توجیه و تبیین. در این چهارچوب، مفتوحی به اختصار هر کدام از این گروه ها را توضیح می دهد و سپس با همین رویکرد به واکاوی اندیشه های فارابی می پردازد. این چارچوب روش شناختی، به خواننده کمک می کند تا استدلال ها و بحث های مطرح شده در کتاب را با دقت و وضوح بیشتری دنبال کند و از ساختاری منطقی برخوردار باشد.

کتاب به چندین فصل و بخش اصلی تقسیم شده است که هر کدام به جنبه ای خاص از دیدگاه های فارابی درباره هنر و مفهوم سازی آن می پردازند. این تقسیم بندی شامل معرفی فارابی، سیر تاریخی تعاریف هنر، نگاهی به تعاریف هنر نزد منطق دانان مسلمان، مفهوم سازی هنر در اندیشه فارابی (با تأکید بر نظریه خیال و تعاریف صریح هنر) و در نهایت، بررسی مفهوم هنر دینی و جایگاه هنرمند در مدینه فاضله فارابی است. این ساختار منطقی، امکان درک گام به گام و عمیق مطالب را برای مخاطب فراهم می آورد و از پراکندگی مباحث جلوگیری می کند.

بخش اول: تعاریف هنر و جایگاه آن در تفکر سنتی و اسلامی

پیش از ورود به دیدگاه های فارابی و مفهوم سازی هنر دینی، نادیا مفتوحی به سیر تاریخی تعاریف هنر می پردازد تا خواننده با پیش زمینه های این بحث آشنا شود. این بخش به تعاریف سنتی هنر آغاز می شود که از اندیشه های فیلسوفان یونان باستان تا دوره مدرن را در بر می گیرد.

سیر تاریخی تعاریف هنر

تعاریف هنر در طول تاریخ دستخوش تغییرات بنیادین بسیاری شده است. مفتوحی این سیر را از نگاه های کلاسیک آغاز کرده و به سمت تعاریف معاصر حرکت می کند:

• تعریف هنر افلاطون: افلاطون هنر را نوعی «محاکات» یا تقلید می دانست. از نظر او، هنر تقلیدی از ایده ها نیست، بلکه تقلیدی از جهان محسوس است که خود تقلیدی از ایده هاست. بنابراین، هنر از حقیقت اصلی (ایده ها) دو پله دورتر است و به همین دلیل، در نظام فلسفی او جایگاه فرودستی دارد.
• تعریف هنر کانت: کانت در فلسفه هنر خود، بر تجربه زیبایی شناختی و «غایت مندی بدون غایت» تأکید می کند. از دیدگاه او، هنر زیبا هدفمند به نظر می رسد اما هدف بیرونی ندارد. تجربه زیبایی شناختی از سر لذت محض است و به هیچ مفهوم اخلاقی یا شناختی وابسته نیست.
• شک گرایی معطوف به تعریف هنر و مفهوم مشابهت خانوادگی: با ورود به قرن بیستم، بسیاری از فیلسوفان هنر نسبت به امکان ارائه یک تعریف جامع و جهان شمول برای هنر شکاک شدند. ویتگنشتاین با طرح مفهوم «مشابهت خانوادگی» (Family Resemblance) استدلال کرد که هنر ویژگی های مشترک و ضروری برای همه آثار هنری ندارد، بلکه شباهت هایی پراکنده و متقاطع بین آنها وجود دارد، درست مانند اعضای یک خانواده.
• تعاریف معاصر: در دوران معاصر، تعاریف هنر به سمت رویکردهای متنوع تر و منعطف تری متمایل شدند:
  • تعاریف قراردادگرا: هنر را نتیجه قراردادها و توافقات اجتماعی می دانند.
  • تعاریف نهادی: هنر را چیزی می دانند که نهادهای هنری (مانند موزه ها، گالری ها، منتقدان) آن را به عنوان هنر به رسمیت می شناسند.
  • تعاریف تاریخی: هنر را بر اساس ارتباط آن با تاریخ هنر پیشین و عملکرد آن در طول زمان تعریف می کنند.
  • تعاریف کارکردگرا: هنر را بر اساس کارکردها و اهدافی که برآورده می کند (مانند ایجاد زیبایی، بیان احساس، تحریک تفکر) تعریف می کنند.

چند نکته درباره تعریف نزد منطق دانان مسلمان

مفتوحی در ادامه به بحث تعریف از دیدگاه منطق دانان مسلمان می پردازد که برای فهم دقیق مفهوم سازی فارابی و مفهوم سازی هنر دینی بسیار حیاتی است. نظام منطقی دانشمندان مسلمان، به ویژه متأثر از ارسطو، اهمیت زیادی به تعریف دقیق و جامع می داد:

• نظام منطقی دانشمندان مسلمان: در منطق اسلامی، تعریف ابزاری برای تمایز مفاهیم و موجودات از یکدیگر است. هر تعریف باید شامل «جنس» و «فصل» باشد تا ماهیت یک شیء را به درستی بیان کند.
• تعددپذیری تعریف: منطق دانان مسلمان اذعان داشتند که یک مفهوم ممکن است از زوایای مختلف، تعاریف متعددی داشته باشد، اما تنها یک تعریف ماهوی و حقیقی (حد تام) برای آن وجود دارد.
• اقسام تعریف:
  • حد تام: تعریفی است که از جنس قریب و فصل قریب تشکیل شده و ماهیت کامل شیء را بیان می کند. این دقیق ترین نوع تعریف است.
  • حد ناقص: تعریفی است که از جنس بعید و فصل قریب یا جنس قریب و فصل بعید تشکیل شده و ماهیت شیء را به طور کامل بیان نمی کند.
  • رسم تام: تعریفی است که از جنس قریب و خاصه (ویژگی غیرضروری) تشکیل شده است.
  • رسم ناقص: تعریفی است که از جنس بعید و خاصه یا تنها از خاصه تشکیل شده است.
  • حد کامل: گاهی این اصطلاح برای حد تام به کار می رود که به تعریف کاملی از ماهیت اشاره دارد.
• تعریف به مثال و مصداق: در مواردی که تعریف ماهوی دشوار یا ناممکن باشد، می توان از مثال ها و مصادیق برای روشن کردن مفهوم استفاده کرد، هرچند این نوع تعریف، ماهیت حقیقی را بیان نمی کند.
• تعریف بر حسب مفهوم یا تحلیل مفهومی: به جای ارائه یک تعریف صریح، می توان به تحلیل ابعاد مختلف یک مفهوم و روابط آن با مفاهیم دیگر پرداخت.
• هدف تعریف یا انتظار از تعریف: اهداف متفاوتی از تعریف وجود دارد؛ از بین بردن ابهام های سه گانه (زبانی، ذهنی، عینی) تا دسته بندی و طبقه بندی دانش. مفتوحی بر تذکر روش شناختی «مغالطه ی جمع مسائل در مسئله ی واحد» نیز تأکید می کند، به این معنی که نباید مسائل گوناگون را با یک تعریف واحد پوشش داد.

کاربران تعریف هنر

مفتوحی در ادامه این بخش، به مخاطبان و کاربرانی که به تعریف هنر نیاز دارند، اشاره می کند. این تقسیم بندی به درک رویکردهای متفاوت به هنر کمک می کند:

1. فیلسوفان: به دنبال تعریف ماهوی و بنیادین هنر هستند تا جایگاه آن را در نظام هستی شناسی و معرفت شناسی مشخص کنند.
2. مخاطبان و تماشاچیان: برای لذت بردن، درک بهتر و ارتباط عمیق تر با اثر هنری به تعریفی شهودی و تجربی نیاز دارند.
3. مدیران و مسئولان هنری: برای سیاست گذاری، حمایت و برنامه ریزی در حوزه هنر به تعاریف کارکردگرا و نهادی نیازمندند.
4. دانشجویان هنر و پژوهش هنر: برای مطالعه و تحلیل دقیق آثار و نظریات هنری به تعاریف علمی و آکادمیک احتیاج دارند.
5. هنرمندان: تعریف هنر به آنها کمک می کند تا مرزهای کار خود را بشناسند، هویت هنری خود را شکل دهند و به خلاقیت جهت دهند.
6. کارشناسان و منتقدان هنری: برای تحلیل، ارزیابی و قضاوت درباره آثار هنری به چارچوب های تعریفی نیاز دارند.

بخش دوم: مفهوم سازی هنر در اندیشه فارابی (نظریه خیال و تعاریف خاص)

پس از بررسی تعاریف عمومی هنر، کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی وارد بخش اصلی خود، یعنی واکاوی مفهوم سازی هنر در اندیشه فارابی می شود. این بخش به ویژه بر نظریه خیال فارابی و تعاریف صریح او از هنر تمرکز دارد.

نظریه خیال فارابی

مسئله خیال، یکی از مباحث پیچیده و مهم در فلسفه اسلامی است که فارابی دیدگاه های عمیقی درباره آن ارائه کرده است. مفتوحی در این قسمت به تاریخچه مسئله خیال و تفاوت میان خیال مشایی و خیال اشراقی می پردازد.

• نگاهی به تاریخچه مسئله خیال: خیال مشایی، خیال اشراقی:
  • خیال مشایی: در فلسفه مشایی (متأثر از ارسطو و ابن سینا)، قوه خیال یا متخیلّه، قوه ای حسی-درونی است که وظیفه اش حفظ و ترکیب صور جزئیات محسوسات پس از غیبت آنها از حواس ظاهری است. این قوه، منشأ رؤیاها، اوهام و تخیلات است.
  • خیال اشراقی: در فلسفه اشراقی (متأثر از سهروردی)، قوه خیال فراتر از یک قوه حسی صرف است. از دیدگاه سهروردی، عالم مثال یا عالم صور معلقه، عالم میانی بین جهان عقول و جهان ماده است که جایگاه صور خیالی مستقل از ماده است. خیال در اینجا نه تنها منشأ بازآفرینی صور، بلکه خالق صور جدید و درک حقایق مثالی است.
• متخیّله، آثار و اوصاف آن (از دیدگاه فارابی، ارسطو، ابن سینا، سهروردی):
  • ارسطو: متخیّله را قوه ای می دانست که صور محسوس را در غیاب شیء خارجی حفظ می کند و نقش مهمی در فرآیند ادراک و حافظه ایفا می کند.
  • فارابی: فارابی نیز قوه متخیّله را قوه ای میان حس و عقل می دانست. او معتقد بود که این قوه می تواند صور محسوس را دریافت کرده و همچنین صور جدیدی را ابداع کند. از نظر او، متخیّله در فرآیند نبوت و الهامات نیز نقش دارد. او این قوه را مسئول ظهور صور در رؤیاها و الهامات پیامبران می دانست.
  • ابن سینا: ابن سینا متخیلّه را به عنوان یکی از قوای نفسانی، به تفصیل شرح داده است. او تمایزی میان «خیال» (حفظ صور) و «وهم» (ادراک معانی جزئی) قائل بود.
  • سهروردی: دیدگاه سهروردی درباره خیال با نظریه «صور معلقه» یا «عالم مثال» ارتباط وثیق دارد. او خیال را به عنوان پلی میان جهان محسوس و معقول می دانست که در آن صور غیرمادی و مستقل از ماده وجود دارند.
• مفهوم سازی خلاقیت خیال:
  • خلاقیت در نظریه خیال اشراقی: در فلسفه اشراقی، خیال تنها بازتولید کننده صور نیست، بلکه می تواند صور جدید و خلاقانه ای را خلق کند که وجود مستقل دارند و حتی بر واقعیت تأثیر می گذارند.
  • خلاقیت در معنی دیگر: خلاقیت خیال در اندیشه فارابی نیز وجود دارد، اما بیشتر به قابلیت آن در ترکیب و تحلیل صور موجود و ایجاد صور جدید بر اساس آنها برمی گردد، نه خلق از عدم یا ایجاد صور مستقل از جهان مادی. او توانایی قوه متخیلّه در تأثیرگذاری بر بدن و ایجاد حرکت های ارادی را نیز مد نظر قرار می دهد.

فارابی، نه تنها در منطق و سیاست، بلکه در فلسفه هنر نیز دیدگاه های عمیقی ارائه داده است که ریشه در شناخت او از قوای نفسانی، به ویژه قوه خیال، و نقش آن در ادراک و ابداع دارد.

فارابی و تعاریف صریح هنر

نادیا مفتوحی در ادامه به بررسی تعاریف صریحی که فارابی از هنر ارائه داده، می پردازد. فارابی، برخلاف بسیاری از فیلسوفان قبل و بعد از خود، به طور مشخص به چیستی هنر و انواع آن توجه کرده است:

• تعریف هنر به شکل کلی از نگاه فارابی: فارابی هنر را نوعی «محاکات» (تقلید) یا «تشبیه» می دانست، اما نه تقلیدی صرف و مکانیکی. او معتقد بود هنر در پی آن است که با ایجاد صورتی شبیه به اصل، در مخاطب عواطف و افکاری را برانگیزاند. این محاکات می تواند از طریق قول (شعر)، لحن (موسیقی) یا اشکال (هنرهای تجسمی) صورت گیرد. هدف این محاکات، ایجاد تأثیر اخلاقی و ترغیب به فضایل یا تنفیر از رذایل است.
• تعریف شعر: از دیدگاه فارابی، شعر نوعی گفتار مخیّل است که با تألیف الفاظ و معانی، قوای خیالی مخاطب را تحریک می کند و او را به سوی تصور چیزهای زیبا یا زشت سوق می دهد. شعر ابزاری برای محاکات و تشبیه است که به فضایل اخلاقی کمک می کند و در ساختار مدینه فاضله اهمیت پیدا می کند.
• تعریف موسیقی: فارابی که خود موسیقی دانی برجسته بود، تعریف جامع و دقیق تری از موسیقی ارائه می دهد. از نظر او، موسیقی از اجزا و نغمه ها تشکیل شده است که به شیوه ای خاص تألیف و تنظیم می شوند تا در نفس شنونده، انفعالات و حالات خاصی مانند غم، شادی، شجاعت یا ترس ایجاد کنند. او موسیقی را ابزاری برای تهذیب نفس و تقویت فضایل اخلاقی می دانست.
• تعریف هنرهای تجسمی: اگرچه فارابی به طور مستقیم به هنرهای تجسمی نپرداخته است، اما با توجه به مبانی نظری او در باب محاکات و خیال، می توان دریافت که او هنرهای تجسمی (مانند نقاشی و پیکرتراشی) را نیز نوعی محاکات بصری می دانست که از طریق ایجاد صور، بر نفس مخاطب اثر می گذارد. این هنرها نیز می توانند در جهت اهداف مدینه فاضله و تهذیب اخلاق به کار روند.

بررسی تحلیلی و مقایسه ای تعاریف هنر نزد فارابی نشان می دهد که او دیدگاهی جامع و کاربردی به هنر داشته است. هنر از نظر او صرفاً برای لذت بردن نیست، بلکه ابزاری قدرتمند برای تربیت نفس، هدایت جامعه به سوی فضیلت و تحقق اهداف مدینه فاضله است. این دیدگاه، تمایزی آشکار میان فارابی و مفهوم سازی هنر دینی او با سایر فیلسوفان برجسته اسلامی ایجاد می کند.

بخش سوم: هنر دینی در افق فلسفه فارابی

یکی از مهم ترین بخش های کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی، به تبیین مفهوم هنر دینی در بستر فلسفه فارابی اختصاص دارد. مفتوحی در این قسمت، به رابطه ای عمیق میان هنر، اخلاق و سیاست در اندیشه فارابی می پردازد.

مفهوم سازی هنر دینی در فلسفه فارابی: هنر در مقام تعریف و هنر در مقام تحقق

برای درک هنر دینی از منظر فارابی، باید میان «هنر در مقام تعریف» و «هنر در مقام تحقق» تمایز قائل شد. هنر در مقام تعریف، همان ویژگی های ذاتی و ماهوی هنر است که فارابی آن را نوعی محاکات یا تشبیه می دانست. اما «هنر در مقام تحقق»، به چگونگی به کارگیری و نمود هنر در جامعه و مدینه فاضله بازمی گردد.

هنر دینی در اندیشه فارابی، هنری است که در خدمت اهداف عالیه دین و سعادت بشر قرار می گیرد. این به معنای صرفاً مذهبی بودن محتوای هنر نیست، بلکه هنری است که با تهذیب نفس، ترویج فضایل اخلاقی و هدایت انسان به سوی کمال، زمینه ساز تحقق مدینه فاضله می شود. فارابی به دنبال هنری بود که انسان ها را از رذایل دور کرده و به سوی خوبی ها سوق دهد. بنابراین، هنر دینی در دیدگاه او، هنری است که کارکردی اخلاقی و تربیتی دارد و با مبانی حکمت و فضیلت همسو است.

هنرمند مدینه فاضله

مفهوم «مدینه فاضله» (شهر آرمانی) یکی از مهم ترین بخش های فلسفه سیاسی فارابی است. او معتقد بود که تنها در یک جامعه آرمانی است که انسان می تواند به کمال و سعادت دست یابد. در این ساختار، هنرمند نیز نقش حیاتی ایفا می کند.

• ساختار مدینه فاضله فارابی: مدینه فاضله فارابی، جامعه ای است که بر اساس اصول عقلانی، اخلاقی و الهی بنا شده است. رهبر این جامعه، «رئیس اول» است که دارای کمالات عقلی و اخلاقی بالایی است و از طریق عقل فعال به وحی متصل می شود. سایر طبقات جامعه نیز هر کدام وظایف خاص خود را دارند که در جهت سعادت همگانی انجام می شود.
• رابطه حکومت و جامعه در مدینه فاضله: در مدینه فاضله، حکومت عادلانه و حکیمانه است و هدف آن هدایت شهروندان به سوی سعادت واقعی است. ارتباط میان حکومت و مردم بر پایه فضیلت، تعاون و عدالت استوار است.
• نقش هنرمند در مدینه فاضله و نسبت آن با هنر دینی: در مدینه فاضله فارابی، هنرمند جایگاه والایی دارد. او صرفاً یک تقلیدگر نیست، بلکه واسطه ای است که می تواند از طریق محاکات، معانی عالی را به عامه مردم منتقل کند. هنرمند با استفاده از قوه خیال خود و مهارت های فنی، می تواند فضایل را زیبا و رذایل را زشت جلوه دهد. به این ترتیب، هنر به ابزاری قدرتمند برای تربیت اخلاقی و تهذیب نفس شهروندان تبدیل می شود. هنر دینی در این بستر، همان هنری است که آگاهانه در خدمت اهداف تربیتی و کمال گرایانه مدینه فاضله قرار می گیرد. فارابی بر این باور بود که موسیقی و شعر، به دلیل قدرت تأثیرگذاری بر نفس، نقش کلیدی در ساختن شهروندان فاضل دارند.

هنر دینی از دیدگاه فارابی، هنری است که نه تنها جنبه زیبایی شناختی دارد، بلکه ابزاری قدرتمند برای تهذیب نفس، ترویج فضایل اخلاقی و هموار کردن مسیر رسیدن به سعادت در مدینه فاضله محسوب می شود.

زیبایی در اندیشه فارابی و ارتباط آن با هنر دینی

مفهوم زیبایی، یکی از ارکان اصلی فلسفه هنر و زیبایی شناسی است که فارابی نیز به آن پرداخته است. نادیا مفتوحی دیدگاه فارابی را با دیگر فیلسوفان مسلمان مقایسه می کند.

• بررسی دیدگاه فارابی درباره زیبایی: فارابی زیبایی را با «خوبی» و «کمال» پیوند می داد. از دیدگاه او، آنچه زیباست، به نحوی کامل و خوب است و کمال در هر موجودی به معنای تحقق غایت آن است. زیبایی در هنر، در تناسب و هماهنگی اجزاء و نیز در توانایی هنر برای بیان حقایق و تهذیب نفس متجلی می شود.
• مقایسه زیبایی شناسی فارابی با ابن سینا، غزالی و سهروردی:
  • ابن سینا: زیبایی را غالباً با «نظم و تناسب» و «کمال» مرتبط می دانست. او نیز مانند فارابی، از زیبایی مادی به زیبایی معنوی و عقلی راه می برد.
  • غزالی: غزالی زیبایی را با «جلال و کمال الهی» پیوند می داد و زیبایی های جهان را انعکاسی از زیبایی مطلق حق می دانست. او بیشتر بر جنبه های عرفانی و معنوی زیبایی تأکید داشت.
  • سهروردی: سهروردی (شیخ اشراق) زیبایی را با «نور» و «اشراق» مرتبط می دانست. زیبایی در اندیشه او، نتیجه تابش نور الهی بر موجودات است و هرچه موجودی نورانی تر باشد، زیباتر است.
• رابطه زیبایی و خوبی از منظر فارابی: فارابی معتقد بود که زیبایی با خوبی در ارتباط مستقیم است. چیزی که زیباست، به طور ذاتی خوب نیز هست و بالعکس. این پیوند میان زیبایی و خوبی، مبنایی برای کارکرد اخلاقی هنر در مدینه فاضله فارابی می شود؛ هنری که زیباست، انسان را به سوی خوبی ها سوق می دهد. این رابطه عمیق میان زیبایی و اخلاق، عنصر اصلی در شکل گیری مفهوم هنر دینی از دیدگاه فارابی است.

نتیجه گیری و اهمیت ماندگار کتاب

کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی نوشته نادیا مفتوحی، دستاوردی مهم در حوزه فلسفه هنر اسلامی و بازخوانی میراث فارابی است. این اثر با کاوش عمیق در اندیشه های «معلم ثانی»، به خوبی نشان می دهد که فارابی نه تنها در منطق و فلسفه سیاسی، بلکه در حوزه هنرپژوهی و زیبایی شناسی نیز دیدگاه های بدیع و بنیادینی داشته که متأسفانه در طول تاریخ مورد غفلت واقع شده اند.

مفتوحی با رویکرد تحلیلی و مستند، مفاهیم پیچیده ای چون نظریه خیال، تعاریف خاص فارابی از شعر و موسیقی، و جایگاه هنرمند در مدینه فاضله را به دقت تبیین کرده است. او به خوبی نشان می دهد که هنر از نگاه فارابی، صرفاً تقلیدی مکانیکی نیست، بلکه ابزاری قدرتمند برای تهذیب نفس، تربیت اخلاقی و هدایت جامعه به سوی سعادت است. مفهوم هنر دینی نیز در همین راستا، نه به معنای محدود کردن هنر به موضوعات صرفاً مذهبی، بلکه به معنای قرار گرفتن هنر در خدمت اهداف متعالی و الهی است.

این کتاب برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به فلسفه اسلامی، تاریخ هنر و مباحث میان رشته ای هنر و دین، منبعی ضروری و الهام بخش است. با مطالعه این اثر، خواننده نه تنها با دیدگاه های کمتر شناخته شده فارابی آشنا می شود، بلکه چشم اندازی تازه نسبت به نقش و کارکرد هنر در تمدن اسلامی پیدا می کند. فارابی و مفهوم سازی هنر دینی دریچه ای نو به سوی فهم عمیق تر ارتباط حکمت، زیبایی و سعادت در اندیشه یکی از بزرگترین فیلسوفان تاریخ است و اهمیت آن برای پژوهش های آینده در این حوزه غیرقابل انکار است.

مشخصات کامل کتاب

برای تسهیل دسترسی و ارجاع، در ادامه مشخصات کامل کتاب فارابی و مفهوم سازی هنر دینی ارائه شده است:

عنوان	توضیحات
نام کامل کتاب	فارابی و مفهوم سازی هنر دینی
نویسنده	نادیا مفتوحی
ناشر	انتشارات سوره مهر
سال انتشار (اولین چاپ)	۱۳۸۹ (اولین چاپ ذکر شده در منابع رسمی ناشر و کتابخانه ملی)
تعداد صفحات	۱۴۴ صفحه
قطع	رقعی
شابک	978-600-175-010-6
موضوع	فلسفه هنر، تاریخ هنر، فلسفه اسلامی، هنر دینی، زیبایی شناسی