خیار در حقوق یعنی چی؟

خیار در حقوق به معنای حق قانونی یا قراردادی است که به یکی از طرفین معامله اجازه می دهد تا قرارداد لازم را به طور یک جانبه و بدون نیاز به رضایت طرف دیگر برهم بزند. این حق، ابزاری مهم برای تضمین عدالت و جلوگیری از ضرر در معاملات است.

در دنیای معاملات و قراردادها، پایبندی به تعهدات و وفای به عهد، ستون اصلی روابط حقوقی و اجتماعی را تشکیل می دهد. اصل لزوم قراردادها که در فقه و قانون مدنی ایران با عنوان "اوفوا بالعهود" (به عهد و پیمان خود وفا کنید) شناخته می شود، تأکید دارد که قراردادهای صحیح، برای طرفین الزام آور هستند و نمی توان به راحتی از زیر بار تعهدات آن شانه خالی کرد. اما زندگی همیشه بر اساس ایده آل ها پیش نمی رود و گاهی اوقات، شرایطی پیش می آید که ادامه یک قرارداد، عادلانه نبوده یا منجر به ضرر و زیان ناروایی برای یکی از طرفین می شود. در چنین موقعیت هایی، قانون گذار مکانیسم هایی را برای برهم زدن قراردادها پیش بینی کرده است که یکی از مهم ترین آن ها "خیار" نام دارد. این حق، به فرد اجازه می دهد تا با وجود لازم بودن قرارداد، آن را فسخ کند و وضعیت را به قبل از عقد بازگرداند.

خیار در حقوق: تعریف جامع و به زبان ساده

برای فهم دقیق مفهوم "خیار" در حقوق، ابتدا باید به ریشه لغوی و سپس به تعریف اصطلاحی آن بپردازیم تا تصویری کامل از این حق مهم به دست آید.

تعریف لغوی "خیار"

واژه "خیار" در زبان عربی به معنای اختیار، انتخاب و قدرت برگزیدن است. در ادبیات فارسی نیز همین مفهوم انتخاب و اراده را منتقل می کند. این معنای لغوی، جوهره اصلی مفهوم حقوقی خیار را در خود جای داده است؛ چرا که خیار، در واقع، حق انتخاب میان پابرجا نگه داشتن قرارداد یا فسخ آن را به دارنده این حق می دهد.

تعریف اصطلاحی حقوقی "خیار"

در اصطلاح حقوقی، "خیار" حقی است که به یکی از طرفین معامله یا حتی شخص ثالث (در موارد خاص)، اجازه می دهد تا یک قرارداد لازم را به صورت یک جانبه و بدون نیاز به رضایت طرف دیگر، برهم بزند یا فسخ کند. این حق، برخلاف اصل لزوم قراردادها، حالتی استثنایی را ایجاد می کند که با هدف برقراری عدالت و جلوگیری از ضرر، به وجود آمده است. ماده ۳۹۶ قانون مدنی ایران به تفصیل به انواع خیارات اشاره کرده و مواد پس از آن به شرایط و احکام هر یک از آن ها می پردازند که نشان دهنده جایگاه محوری این مفهوم در نظام حقوقی ایران است.

تفاوت کلیدی "خیار" با "اقاله" و "انفساخ"

بسیاری از افراد، "خیار" را با مفاهیم دیگری نظیر "اقاله" یا "انفساخ" اشتباه می گیرند. در حالی که این سه، سازوکارهای متفاوتی برای پایان دادن به قراردادها دارند:

• خیار: یک حق یک جانبه است. یعنی دارنده خیار، به تنهایی و با اراده خود می تواند قرارداد را فسخ کند.
• اقاله (تفاسخ): به معنای برهم زدن قرارداد با توافق و رضایت دوجانبه طرفین است. هیچ یک از طرفین به تنهایی نمی توانند اقاله کنند، بلکه باید هر دو بر سر فسخ توافق داشته باشند.
• انفساخ: به معنای منحل شدن قهری و خودبه خودی قرارداد است که خارج از اراده طرفین و به دلیل وقوع یک حادثه یا تحقق یک شرط خاص (که معمولاً خارج از اراده است)، اتفاق می افتد. مانند تلف شدن مبیع قبل از قبض که منجر به انفساخ عقد بیع می شود.

درک این تفاوت ها برای شناخت صحیح جایگاه "خیار" و کاربرد آن در روابط حقوقی بسیار مهم است. خیارات در قانون مدنی، به عنوان ابزاری برای تعدیل اصل لزوم قراردادها و برقراری عدالت در معاملات، نقش حیاتی ایفا می کنند.

فلسفه وجودی خیارات: چرا قانون حق فسخ را پیش بینی کرده است؟

شاید این سوال مطرح شود که وقتی اصل بر پایبندی به قراردادها و لزوم آن هاست، چرا قانون گذار حق فسخ را در قالب "خیارات" پیش بینی کرده است؟ پاسخ به این پرسش در چندین اصل بنیادی حقوقی و اخلاقی نهفته است که به شرح زیر است:

1. جلوگیری از ضرر و زیان ناروا: مهم ترین فلسفه وجودی خیارات، حمایت از طرفین معامله در برابر ضررهای فاحش یا ناروا است. برای مثال، خیار غبن برای جلوگیری از ضرر هنگامی که یکی از طرفین به دلیل ناآگاهی از قیمت، معامله ای با ضرر گزاف انجام داده است، وضع شده. یا خیار عیب، مشتری را در برابر خرید کالای معیوب حمایت می کند.
2. تضمین اجرای تعهدات و شروط: خیارات می توانند ابزاری برای وادار کردن طرفین به انجام تعهدات خود باشند. خیار تخلف از شرط، به دارنده حق فسخ می دهد تا در صورت عدم انجام شرط ضمن عقد، قرارداد را برهم زند و به این ترتیب، طرف متعهد را به انجام تعهداتش ترغیب کند.
3. رعایت انصاف و عدالت در معاملات: خیارات به برقراری تعادل و انصاف در روابط قراردادی کمک می کنند. فرض کنید فردی با فریب (تدلیس) مالی را به شما بفروشد؛ در این حالت، حفظ قرارداد به معنای نادیده گرفتن فریب و تحمل ضرر است که با اصول عدالت در تضاد است. خیار تدلیس این امکان را فراهم می کند که فریب خورده بتواند معامله را برهم زند.
4. نقش اراده و توافق طرفین: برخی از خیارات مانند خیار شرط، مستقیماً از اراده و توافق طرفین ناشی می شوند. طرفین قرارداد می توانند با در نظر گرفتن شرایط خاص، حق فسخ را برای خود یا شخص ثالث ایجاد کنند تا در آینده، انعطاف پذیری بیشتری برای خروج از قرارداد داشته باشند.
5. حمایت از افراد در معاملات خاص: برخی خیارات مانند خیار حیوان، به دلیل طبیعت خاص مورد معامله و احتمال وجود عیوب پنهان، برای حمایت ویژه از خریدار در نظر گرفته شده اند.

در مجموع، خیارات به عنوان "سوپاپ اطمینان" در سیستم قراردادها عمل می کنند تا در کنار اصل لزوم، حقوق و منافع مشروع افراد نیز حفظ شود و قراردادها، ابزاری برای ظلم یا تحمیل شرایط ناعادلانه نباشند.

انواع خیارات در قانون مدنی ایران: شرح کامل و کاربردی

قانون مدنی ایران، به پیروی از فقه اسلامی، خیارات متعددی را پیش بینی کرده است که هر یک شرایط و احکام خاص خود را دارند. در ماده ۳۹۶ قانون مدنی، به ده نوع از خیارات اشاره شده و در مواد بعدی نیز سایر خیارات مورد بحث قرار گرفته اند. می توان خیارات را به دو دسته کلی "خیارات مختص عقد بیع" و "خیارات مشترک (قابل جریان در اکثر عقود لازم)" تقسیم کرد:

الف) خیارات مختص عقد بیع

این دسته از خیارات، همانطور که از نامشان پیداست، صرفاً در عقد بیع (خرید و فروش) قابل اعمال هستند و در سایر قراردادها جایگاهی ندارند.

خیار مجلس (ماده ۳۹۷ قانون مدنی)

تعریف: خیار مجلس به این معناست که هر یک از خریدار و فروشنده، تا زمانی که در "مجلس عقد" (محل و زمان انعقاد قرارداد) حاضر هستند و از یکدیگر متفرق نشده اند، حق فسخ معامله را دارند. این حق برای هر دو طرف معامله (بایع و مشتری) وجود دارد.

شرایط: مهم ترین شرط بقای خیار مجلس، عدم تفرق طرفین از مجلس عقد است. به محض اینکه طرفین از یکدیگر جدا شوند و مجلس عقد برهم بخورد، این خیار ساقط می شود.

مثال کاربردی: فرض کنید شما در دفتر یک مشاور املاک، قراردادی برای خرید ملکی امضا می کنید. تا زمانی که شما و فروشنده در همان دفتر حضور دارید و از یکدیگر خداحافظی نکرده اید، هر یک از شما حق دارد که معامله را فسخ کند. اما به محض اینکه یکی از شما دفتر را ترک کند، این حق از بین می رود.

خیار حیوان (ماده ۳۹۸ قانون مدنی)

تعریف: در صورتی که مورد معامله، "حیوان" باشد (اعم از دام، پرنده یا سایر حیوانات)، مشتری (خریدار) به مدت سه روز از زمان وقوع عقد، حق فسخ معامله را دارد.

فلسفه: فلسفه اصلی این خیار، احتمال وجود عیوب پنهان در حیوان است که ممکن است بلافاصله پس از خرید، آشکار نشود. این سه روز فرصت می دهد تا مشتری بتواند از سلامت حیوان اطمینان حاصل کند.

مثال کاربردی: شما اسبی را از یک فروشنده خریداری می کنید. پس از امضای قرارداد، شما تا سه روز فرصت دارید که اگر متوجه عیبی در اسب شدید یا به هر دلیل دیگری از معامله پشیمان شدید، قرارداد را فسخ کرده و اسب را به فروشنده بازگردانید.

خیار تأخیر ثمن (ماده ۴۰۲ قانون مدنی)

تعریف: این خیار برای فروشنده (بایع) است و در صورتی اعمال می شود که خریدار (مشتری) در پرداخت "ثمن" (بهای معامله) تأخیر کند.

شرایط: برای اینکه فروشنده بتواند از خیار تأخیر ثمن استفاده کند، باید شرایط زیر وجود داشته باشد:

1. مبیع (مورد معامله) باید عین خارجی یا در حکم آن باشد (مثلاً یک خودروی خاص یا قطعه زمینی مشخص).
2. برای پرداخت ثمن یا تسلیم مبیع، هیچ "اجل" (مدت زمان مشخص) تعیین نشده باشد.
3. فروشنده مبیع را به مشتری تسلیم نکرده باشد و مشتری نیز تمام ثمن را نپرداخته باشد.
4. سه روز از تاریخ انعقاد بیع گذشته باشد و شرایط فوق همچنان برقرار باشد.

مثال کاربردی: شما خودروی خود را به کسی می فروشید و توافق می کنید که پول را نقد دریافت کنید و هیچ مهلتی برای پرداخت یا تحویل تعیین نمی کنید. اگر پس از گذشت سه روز، خریدار پول را پرداخت نکند و شما نیز خودرو را تحویل نداده باشید، حق فسخ معامله را خواهید داشت.

ب) خیارات مشترک (قابل جریان در اکثر عقود لازم)

این دسته از خیارات، برخلاف خیارات مختص بیع، علاوه بر عقد بیع، در بسیاری از دیگر عقود لازم (مانند اجاره، صلح و …) نیز می توانند اعمال شوند.

خیار شرط (ماده ۳۹۹ قانون مدنی)

تعریف: خیار شرط، حقی است که به موجب شرطی که ضمن عقد اصلی (در متن قرارداد) قرار داده می شود، برای یکی از طرفین (یا هر دو) یا حتی یک شخص ثالث، جهت فسخ معامله در مدت معین ایجاد می شود.

نکات مهم:

• لزوم تعیین مدت: حتماً باید برای اعمال این حق فسخ، یک مدت زمان مشخص تعیین شود (مثلاً تا یک ماه، تا پایان سال). در غیر این صورت، شرط و حتی خود عقد، ممکن است باطل شود.
• اعمال بدون دلیل: دارنده خیار شرط، در مدت تعیین شده، می تواند بدون نیاز به ذکر دلیل، معامله را فسخ کند.

مثال کاربردی: در قرارداد خرید یک آپارتمان، شرط می شود که "مشتری تا یک ماه از تاریخ امضای قرارداد، حق فسخ معامله را دارد." در این صورت، مشتری می تواند تا پایان ماه، حتی بدون هیچ دلیل موجهی، معامله را برهم زند.

خیار رُؤیت و تخلف از وصف (ماده ۴۱۰ قانون مدنی)

تعریف: این خیار زمانی ایجاد می شود که معامله بر اساس "وصف" (توصیفات) خاصی از مورد معامله یا بر اساس "نمونه ای" از آن انجام شده باشد. حال اگر پس از دیدن مورد معامله، مشخص شود که آن کالا یا ملک، دارای اوصاف ذکرشده نیست یا با نمونه مطابقت ندارد، خریدار حق فسخ پیدا می کند.

فوری بودن: خیار رؤیت و تخلف از وصف، "فوری" است؛ به این معنا که دارنده حق فسخ باید به محض اطلاع از عدم مطابقت، بلافاصله آن را اعمال کند و تأخیر در اعمال آن، باعث سقوط این حق می شود.

مثال کاربردی: شما برنجی را بر اساس نمونه ای که فروشنده نشان داده بود، خریداری می کنید. پس از تحویل کالا، متوجه می شوید که برنج تحویلی، با نمونه ای که دیده اید، تفاوت فاحشی دارد. در این حالت، شما حق فسخ معامله را خواهید داشت.

خیار غَبن (ماده ۴۱۶ قانون مدنی)

تعریف: "غبن" به معنای ضرر است. خیار غبن زمانی ایجاد می شود که یکی از طرفین معامله، به دلیل ناآگاهی از قیمت واقعی مورد معامله در زمان عقد، دچار ضرر "فاحش" و غیرقابل اغماض شده باشد.

شرایط:

• فاحش بودن ضرر: ضرر باید به حدی زیاد و آشکار باشد که در عرف قابل چشم پوشی نباشد. معمولاً تفاوت قیمت بیش از ۲۰ درصد به عنوان غبن فاحش در نظر گرفته می شود، اما این معیار مطلق نیست و به عرف و شرایط معامله بستگی دارد.
• جهل مغبون: طرفی که متضرر شده (مغبون)، باید در زمان عقد از قیمت واقعی بی اطلاع بوده باشد. اگر با علم به قیمت واقعی، معامله ای با ضرر انجام داده باشد، خیار غبن ندارد.
• فوری بودن: خیار غبن نیز مانند خیار رؤیت، فوری است و باید به محض اطلاع از غبن، اعمال شود.

مثال کاربردی: فردی خانه اش را به دلیل نیاز مالی و ناآگاهی از قیمت روز بازار، به قیمتی بسیار پایین تر از ارزش واقعی (مثلاً ۳۰ درصد زیر قیمت بازار) می فروشد. پس از اطلاع از این تفاوت قیمت، می تواند با اعمال خیار غبن، معامله را فسخ کند.

خیار عیب (ماده ۴۲۲ قانون مدنی)

تعریف: این خیار زمانی برای مشتری ایجاد می شود که پس از عقد، مشخص شود مورد معامله دارای "عیبی" است که در زمان معامله پنهان بوده و مشتری از آن بی اطلاع بوده است.

حقوق مشتری: مشتری در صورت وجود خیار عیب، دو گزینه دارد:

1. فسخ معامله: می تواند کل معامله را برهم بزند و کالا را پس دهد.
2. اخذ اَرش: می تواند کالا را قبول کند، اما تفاوت قیمت بین کالای سالم و کالای معیوب را از فروشنده دریافت کند. (ارَش، مبلغی است که به عنوان تفاوت قیمت کالا به دلیل عیب، به مشتری پرداخت می شود.)

فوری بودن: خیار عیب نیز فوری است و باید پس از اطلاع از عیب، بلافاصله اعمال شود.

مثال کاربردی: شما خودرویی را خریداری می کنید و پس از چند روز، متوجه می شوید که موتور خودرو دارای یک نقص فنی جدی است که در زمان خرید از آن بی خبر بودید. در این حالت، می توانید معامله را فسخ کنید یا خودرو را نگه دارید و هزینه تعمیر یا تفاوت قیمت را از فروشنده مطالبه کنید.

خیار تدلیس (ماده ۴۳۹ قانون مدنی)

تعریف: "تدلیس" به معنای فریب دادن و پنهان کردن عیب یا نشان دادن صفت کمالی است که در واقع وجود ندارد، با هدف ترغیب طرف مقابل به انجام معامله. خیار تدلیس برای شخصی که فریب خورده، ایجاد می شود.

فوری بودن: این خیار نیز فوری است و به محض کشف تدلیس و فریب، باید اعمال شود.

مثال کاربردی: فروشنده خانه ای، ترک های عمیق دیوارها را با گچ کاری و رنگ آمیزی سطحی پوشانده تا عیب ساختمان را پنهان کند و خریدار را به خرید ترغیب کند. اگر خریدار پس از معامله متوجه این فریب شود، می تواند با اعمال خیار تدلیس، قرارداد را فسخ کند.

خیار تَبَعُّض صَفْقه (ماده ۴۴۱ قانون مدنی)

تعریف: "تبعض صفقه" زمانی اتفاق می افتد که بخشی از مورد معامله به دلایلی (مانند عدم مالکیت فروشنده بر آن بخش یا باطل بودن معامله نسبت به آن قسمت) باطل باشد، اما بخش دیگر معامله صحیح باشد.

حقوق مشتری: در این حالت، مشتری دو انتخاب دارد:

1. فسخ کل معامله: می تواند کل معامله را برهم زند.
2. قبول بخش صحیح و استرداد ثمن بخش باطل: می تواند بخش صحیح معامله را قبول کند و در مقابل، قسمتی از ثمن (قیمت) را که مربوط به بخش باطل است، از فروشنده پس بگیرد.

مثال کاربردی: فردی شش دانگ یک قطعه زمین را به شما می فروشد، در حالی که در واقعیت، فقط سه دانگ از آن زمین متعلق به اوست و سه دانگ دیگر مال شخص دیگری است. در این حالت، معامله نسبت به سه دانگ دیگر باطل است. شما می توانید کل معامله را فسخ کنید یا سه دانگ موجود را قبول کرده و نصف پول پرداختی را پس بگیرید.

خیار تخلف از شرط (ماده ۲۳۷ قانون مدنی به بعد)

تعریف: این خیار زمانی ایجاد می شود که یکی از طرفین قرارداد، "شروطی" را که ضمن عقد اصلی توافق شده بود (اعم از شرط فعل، شرط صفت یا شرط نتیجه) رعایت نکند یا از انجام آن تخلف ورزد.

مثال کاربردی: در قرارداد فروش یک دستگاه ماشین آلات صنعتی، خریدار شرط می کند که فروشنده موظف است تا یک ماه پس از تحویل، آموزش های لازم برای کار با دستگاه را به پرسنل او بدهد. اگر فروشنده از انجام این شرط تخلف کند، خریدار حق فسخ معامله را خواهد داشت.

خیار تفلیس (ماده ۳۸۰ قانون مدنی)

تعریف: "تفلیس" به معنای "ورشکستگی" یا "اعسار" (ناتوانی در پرداخت بدهی ها) است. این خیار برای طرف مقابل ایجاد می شود، زمانی که یکی از متعاملین پس از انعقاد عقد، "مفلس" شود و نتواند تعهدات مالی خود را انجام دهد.

شرایط: اصلی ترین شرط، اثبات ناتوانی مالی (تفلیس یا اعسار) طرف متعهد است.

مثال کاربردی: فروشنده ای ماشین خود را به مشتری می فروشد و مشتری متعهد می شود ثمن را در موعد مقرر پرداخت کند. اگر پیش از پرداخت ثمن، مشتری ورشکسته شود و توانایی پرداخت نداشته باشد، فروشنده می تواند با اعمال خیار تفلیس، معامله را فسخ کند.

خیار تعذر تسلیم

تعریف: این خیار زمانی ایجاد می شود که پس از عقد، تسلیم مورد معامله یا عوض آن، "متعذر" (غیرممکن) شود. به بیان ساده تر، اگر یکی از طرفین نتواند تعهد خود مبنی بر تسلیم مورد معامله یا ثمن را انجام دهد.

مثال کاربردی: شما خانه ای را خریداری می کنید، اما قبل از اینکه فروشنده آن را به شما تحویل دهد، خانه در اثر زلزله به طور کامل تخریب می شود. در این حالت، تسلیم مبیع (خانه) متعذر شده و شما می توانید معامله را فسخ کنید. این خیار اغلب نتیجه عدم امکان اجرای قرارداد است.

خیارات در حقوق، ابزارهای مهمی برای تضمین عدالت و پویایی در معاملات هستند که به افراد اجازه می دهند در شرایط خاص، از قراردادهای لازم خارج شوند و از ضرر و زیان های احتمالی جلوگیری کنند.

نکات کلیدی و کاربردی در خصوص اعمال خیارات

آگاهی از انواع خیارات به تنهایی کافی نیست؛ نحوه و شرایط اعمال آن ها نیز دارای اهمیت بسیار است تا دارنده حق خیار بتواند به درستی از حقوق خود دفاع کند. برخی از مهم ترین نکات کاربردی در این زمینه عبارتند از:

فوری بودن خیارات

بسیاری از خیارات در قانون مدنی "فوری" تلقی می شوند. این به آن معناست که دارنده حق خیار، به محض اطلاع از وجود عامل فسخ (مثلاً غبن فاحش، عیب کالا یا تدلیس)، باید بلافاصله برای اعمال آن اقدام کند. تأخیر در اعمال خیارات فوری، هرچند کوتاه باشد، می تواند به معنای "رضایت" تلقی شده و منجر به سقوط حق فسخ شود. برای مثال، اگر کسی از غبن مطلع شود و برای مدتی طولانی اقدامی نکند، دیگر نمی تواند به استناد خیار غبن، معامله را فسخ کند. تشخیص فوری بودن در عمل، بستگی به عرف، شرایط پرونده و تشخیص قاضی دارد.

اسقاط کافه خیارات

یکی از اصطلاحات پرکاربرد در قراردادها، عبارت "اسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن فاحش" است. "اسقاط" به معنای ساقط کردن و از بین بردن یک حق است و "کافه" به معنای "همه" است. بنابراین، "اسقاط کافه خیارات" یعنی طرفین معامله توافق می کنند که تمام حقوق فسخ ناشی از خیارات قانونی را از خود ساقط کنند. این شرط به منظور ایجاد ثبات بیشتر در قراردادها و جلوگیری از فسخ های احتمالی در آینده، درج می شود.

اثرات: با درج این شرط، طرفین عملاً حق فسخ معامله را که ناشی از خیارات قانونی است، از خود سلب می کنند و دیگر نمی توانند به استناد آن ها، قرارداد را برهم زنند.

موارد استثنا: هرچند این شرط بسیار قدرتمند است، اما در برخی موارد محدود، نمی تواند تمام خیارات را ساقط کند. مثلاً در برخی شرایط خاص (مانند موارد خاص خیار تدلیس که فریب در آن بسیار شدید باشد)، یا اگر اسقاط خیار به گونه ای باشد که از شروط خلاف مقتضای ذات عقد تلقی شود، ممکن است این شرط باطل تلقی شود. همچنین، اگر شرط اسقاط خیارات به خودی خود دچار عیب و نقص قانونی باشد، ممکن است بی اثر شود. با این حال، در بیشتر موارد، این شرط نافذ است و مانع از اعمال خیارات می شود.

نحوه اعمال خیار

اعمال خیار نیاز به تشریفات خاصی ندارد و صرفاً با "اعلام اراده" دارنده حق خیار به طرف مقابل، محقق می شود. این اعلام اراده می تواند به صورت شفاهی یا کتبی باشد. اما برای اثبات حقوقی و جلوگیری از اختلافات آتی، توصیه می شود که فسخ قرارداد به صورت کتبی و از طریق اظهارنامه رسمی یا سایر روش های قابل اثبات (مانند ارسال نامه با پست سفارشی یا ایمیل مستند) به اطلاع طرف مقابل رسانده شود.

آثار فسخ قرارداد با اعمال خیار

وقتی قراردادی با اعمال خیار فسخ می شود، مهم ترین اثر آن، "برگرداندن وضعیت به قبل از عقد" است. یعنی:

1. اگر مبیع (مورد معامله) تسلیم شده باشد، باید به فروشنده بازگردانده شود.
2. اگر ثمن (بها) پرداخت شده باشد، باید به خریدار مسترد شود.
3. در صورت تلف شدن یا معیوب شدن مورد معامله در دست کسی که آن را در اختیار داشته، او مسئول جبران خسارت خواهد بود.
4. در برخی موارد، ممکن است طرفی که موجب اعمال خیار شده، مسئول جبران خسارات احتمالی وارده به طرف دیگر نیز باشد.

در واقع، با فسخ، گویی قرارداد از ابتدا هرگز وجود نداشته است و طرفین باید هر آنچه از یکدیگر دریافت کرده اند، بازگردانند.

نام خیار	مختص بیع / مشترک	شرایط اصلی اعمال	فوری بودن
خیار مجلس	مختص بیع	حضور طرفین در مجلس عقد	تا زمان تفرق
خیار حیوان	مختص بیع	مورد معامله حیوان باشد (3 روزه)	سه روز از عقد
خیار تأخیر ثمن	مختص بیع	مبیع عین خارجی، عدم اجل، عدم تسلیم مبیع و ثمن، گذشت 3 روز	پس از 3 روز
خیار شرط	مشترک	شرط ضمن عقد با تعیین مدت	در مدت تعیین شده
خیار رؤیت و تخلف از وصف	مشترک	عدم مطابقت مورد معامله با وصف یا نمونه	فوری (پس از اطلاع)
خیار غبن	مشترک	ضرر فاحش و ناآگاهی از قیمت	فوری (پس از اطلاع)
خیار عیب	مشترک	وجود عیب پنهان در مورد معامله	فوری (پس از اطلاع)
خیار تدلیس	مشترک	فریب عمدی یکی از طرفین	فوری (پس از کشف)
خیار تبعض صفقه	مشترک	بطلان بخشی از معامله	پس از اطلاع
خیار تخلف از شرط	مشترک	عدم انجام شروط ضمن عقد	پس از تخلف (برخی فوری)
خیار تفلیس	مشترک	ناتوانی مالی (ورشکستگی یا اعسار)	پس از اطلاع
خیار تعذر تسلیم	مشترک	غیرممکن شدن تسلیم مورد معامله یا عوض	پس از تعذر

در زمان انعقاد هر قراردادی، دقت به وجود یا اسقاط خیارات، اهمیت بسزایی دارد. یک جمله ساده در قرارداد می تواند حق فسخ شما را از بین ببرد یا ایجاد کند.

نتیجه گیری: خیارات؛ ضامن عدالت در روابط قراردادی

خیارات در قانون مدنی ایران، بیش از آنکه صرفاً مجموعه ای از قواعد حقوقی باشند، نشان دهنده توجه عمیق قانون گذار به اصول عدالت، انصاف و حمایت از حقوق افراد در معاملات هستند. با وجود اصل لزوم قراردادها که به ثبات و استحکام روابط حقوقی کمک می کند، خیارات به عنوان یک اهرم تعادلی عمل می کنند تا در مواقعی که شرایط عادلانه نیست یا ضرر ناروایی متوجه یکی از طرفین می شود، راهی برای بازگشت به نقطه آغازین و جبران خسارات فراهم آورند.

درک صحیح مفهوم "خیار" و آگاهی از انواع و شرایط اعمال آن، نه تنها برای حقوق دانان و دانشجویان حقوقی، بلکه برای عموم مردم و به ویژه کسانی که درگیر معاملات روزمره (مانند خرید و فروش ملک، خودرو، کالا یا اجاره) هستند، حیاتی است. این آگاهی می تواند از بروز بسیاری از اختلافات جلوگیری کرده و به افراد کمک کند تا در صورت لزوم، از حقوق قانونی خود آگاه باشند و به موقع اقدام کنند. توصیه می شود که قبل از هرگونه اقدام حقوقی، به خصوص در مواردی که به فسخ قرارداد مربوط می شود، حتماً با وکیل یا مشاور حقوقی متخصص مشورت شود تا با توجه به جزئیات هر پرونده، بهترین تصمیم اتخاذ گردد و از تضییع حقوق جلوگیری شود. آگاهی و مشورت، دو بال مهم برای پرواز در دنیای پیچیده قراردادها هستند.