فرهنگ ایرانی در آتش و دود

بنا بود پایان هر سال، آتش، زردی و خمودگی را از ما بگیرد و با بخشیدن سرخی اش، شور زندگی به رگ هایمان بدواند، اما آنچه امروز از وحشت صداهای مهیب چهارشنبه سوری در وجودمان می ماند، فقط زردی است که تا روزها در چهره هایمان جا خوش می کند و مصدومانی که با دست و روی سیاه روی تخت های بیمارستان به خود می پیچند و همراهانی که با رنگ پریده و چشم های تر برایشان دعا می کنند. اما چه شد که امروز، آتش، بخشش گرمای مهرش را دریغ کرد و آیینی که می خواست پیام آور عشق و سلامتی باشد، به ترس و اضطراب و ناامنی ختم شد!

به گزارش EDHA، شهروند نوشت: نیاکان ما وقتی قرن ها پیش، کپه های کوچک خار را آتش می زدند و با عزیزان خود شاد و سرخوش از روی آن می پریدند و بعد با مراسم قاشق زنی و مانند آن، شیرینی و شادی ردوبدل می کردند، هرگز به ذهن شان خطور نمی کرد آیندگان، این سور را به مراسمی تبدیل کنند که طی آن، گذر کردن از خیابان برای دیگر عابران مثل رد شدن از میدان جنگ باشد و هر آن، منتظر انفجاری در اطراف خود باشند. بگذریم از آنهایی که آن روز از خانه هایشان بیرون نمی آیند یا کسانی که ساعاتی پیش تر از محل کار خود مرخصی می گیرند و با عجله به خانه های امن شان می خزند تا مبادا ناخواسته در کشاکش آتش پرانی ها گرفتار شوند.

چهارشنبه سوری در آیین فروردیگان ایران باستان

اغلب ایران شناسان و کارشناسان معتقدند چهارشنبه سوری در آیین فروردیگان ایران باستان ریشه دارد و از ابتدا جشنی مردمی بوده و نه دیوانی، از این رو در منابع کهن کمتر از آن سخن به میان آمده است. به گفته زهره زرشناس، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، «سور در فارسی به معنای جشن به کار رفته، معنای دیگر این واژه، سرخ است، چنانکه هنوز هم در برخی زبان ها و گویش های ایرانی؛ مانند کردی، بختیاری، سنگسری، گزی و غیره، سور را به جای سرخ به کار می برند. همچنین در فارسی، به گل سرخ، گل سوری نیز گفته شده است، حتی در برخی مناطق مرکزی ایران به جشن چهارشنبه سوری، جشن چهارشنبه سرخی می گویند.»
زرشناس به دیدگاه ابراهیم پورداوود، ایران شناس و اوستاشناس، مبنی بر ریشه داشتن «چهارشنبه سوری» در آیین فروردیگان در ایران باستان اشاره می کند و می گوید: «دلایلی در تایید این نظر وجود دارد؛ از جمله اینکه هنوز در کردستان، نایین، انارک، خور، ارومیه و برخی شهرها و روستاهای دیگر، آتش چهارشنبه سوری را بر بام خانه می افروزند که این یکی از سنت های فروردیگان بوده است، اما این جشن نسبت به شکل اولیه و زرتشتی خود تفاوت هایی کرده است؛ چنانکه زرتشتیان، به دلیل احترامی که برای آتش قایل بودند، از روی آن نمی پریدند. زرتشتیان، آتش را خاموش نمی کردند و صبح فردای جشن، باقیمانده آتش را به آتشکده انتقال می دادند. همچنین اگرچه آتش افروزی و آجیل، در چهارشنبه سوری و فروردیگان مشترک است، «تفال زدن» (فال گوش ایستادن، قاشق زنی و…) پدیده هایی است که در فروردیگان نبوده و فقط در جشن چهارشنبه سوری دیده می شود. در گاه شمار باستانی ایران، اصولا روزهای هفته به شکل امروزی وجود نداشت، بلکه در گاه شماری زرتشتی باستان، هر روز از یک ماه را با نام یک ایزد می خواندند. طبیعی است که جشنی با نام «چهارشنبه» وجود نداشته و با این نام در اسناد باستانی آورده نشده است.»

کهن ترین اشاره تاریخی به شب سوری

زرشناس اضافه می کند: «کهن ترین اشاره تاریخی به شب سوری در «تاریخ بخارا» تالیف ابوبکر بن جعفر نرشخی آمده است. او در سده چهارم هجری، اگرچه اشاره ای به روز چهارشنبه نمی کند، اما شب سوری را «عادت قدیم» می نامد و آن را اینگونه توصیف می کند: و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال 350، به جوی مولیان فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود، بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه، امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون «شب سوری» چنانکه عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند…»  

چهارشنبه سوری، جشنی مردمی بوده است

میرجلال الدین کزازی، عضو پیشین هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز معتقد است: «چهارشنبه سوری از دیرباز، مانند امروز، جشنی مردمی بوده و در شمار جشن های دیوانی (حکومتی) نبوده است. از این رو است که در منابع کهن، کمتر از این جشن سخنی به میان آمده است.» این استاد ادبیات، با اشاره به ترانه «زردی من از تو، سرخی تو از من» که در آن، به صورت نمادین، زردی را می دهند و سرخی را می گیرند، می گوید: «سرخی در فرهنگ ایرانی، نشانه تندرستی و توانگری است و برعکس، زردی، نماد بینوایی و نگون بختی دانسته می شود. برای همین است که در زبانزدی معروف، می گوییم فلانی صورتش را با سیلی سرخ نگه داشته، یعنی بینواست، اما نمی خواهد دیگران به بینوایی اش پی ببرند.»
کزازی تاکید می کند: «احترام ایرانیان باستان به آتش، احترامی نمادین بوده است و زرتشتیان هرگز آتش را نمی پرستیدند، بلکه آتش همان نقش نمادین را در آیین زرتشتی دارد که صلیب در آیین مسیحیت دارد. آتش افروزی را در برخی دیگر از جشن های ایرانی، مانند جشن سده نیز داشته ایم، با این تفاوت که آتش در جشن سده، انبوه و بلند و پرتب وتاب بود و از دوردست هم دیده می شد، اما آتش چهارشنبه سوری، کوچک است.»
کزازی چهارشنبه سوری را در پیوند با نوروز می داند و ادامه می دهد: «ایرانیان باستان، روشنی را گرامی می داشتند و همان گونه که نوروز نماد افزون شدنِ روز بر شب است، جشن چهارشنبه سوری هم با گرمی و روشنی، ارتباط تنگاتنگ دارد. این نکته نیز شایان توجه و بررسی است که در باور ایرانیان، «سه شنبه ها» روز ناهید بوده است. هنوز هم در برخی مناطق ایران، در شامگاه سه شنبه، جشنی برگزار و خوانی (سفره ای) گسترده می شود که به آن، خوانِ «بی بی سه شنبه» می گویند. این جشن، یکسره زنانه است و هیچ مردی به آن راه ندارد. با توجه به اینکه در باور ایرانیان باستان، ناهید مادر EDHA و خورشید، نماد EDHA است، ارتباط این باور با چهارشنبه سوری نیز می تواند جالب توجه باشد.»
ابراهیم پورداوود، پژوهشگر ایران باستان، نیز معتقد است که «چهارشنبه سوری ریشه در «گاهنبار» زرتشتیان دارد و جشن نزول فَروَهَرهاست که 6 روز پیش از فرا رسیدن نوروز برگزار می شود. همچنین این فرضیه وجود دارد که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنت اعلان سال نو با آتش افروزی بر بام هاست و پریدن از آتش یادی از عبور سیاوش از آتش است.  »

آتش افروختن، نقطه اشتراک همه آیین های چهارشنبه سوری

برخی از نام های محلی جشن چهارشنبه سوری در نقاط مختلف ایران عبارت اند از: گول چارشمبه (اردبیل)، کوله چوارشمبه (کردستان)، گوله گوله چارشمبه (گیلان)، چارشمبه سرخی (اصفهان) و چوارشمبه کولی (غروه). این جشن با آیین ها و رسوم گوناگون در نقاط مختلف ایران برگزار می شود که نقطه اشتراک همه آنها افروختن آتش است. کوزه شکستن، یکی دیگر از این آیین هاست؛ در بسیاری از شهرهای ایران مردم بعد از پریدن از روی آتش کوزه می شکستند. یکی از دلایل این کار به این باور قدیمی برمی گردد که کوزه بد یمنی را جذب می کند و با شکستن آن بد یمنی ها از بین می روند. در تهران چند سکه داخل کوزه می گذاشتند و آن را از بالای بام به پایین پرتاب می کردند. این سنت شاید یک دلیل بهداشتی هم داشته باشد، از این قرار که ایرانیان قدیم معتقد بودند ظروف سفالین را نباید بیشتر از یک سال در خانه نگه داشت و از آن استفاده کرد، بنابراین هم زمان با فرا رسیدن سال نو در شب چهارشنبه سوری آنها را می شکستند و ظروف سفالی نو تهیه می کردند.
قاشق زنی، آیین دیگری است که طی آن، دختران و پسران جوان چادری روی سر و صورت خود می انداختند تا شناخته نشوند و به در خانه دوستان و اقوام می رفتند. صاحب خانه از صدای قاشق هایی که داخل کاسه ها می زدند، جلوی در می آمد و داخل کاسه هایشان را با آجیل، نقل و شیرینی پر می کرد. این آیین احتمالا از آنجا نشات می گیرد که ایرانیان باستان عقیده داشتند ارواح نیک گذشتگان در روزهای آخر سال به میان زندگان بازمی گردند و به شکل افرادی با صورت های پوشیده به خانه بازماندگان سر می زنند و زندگان برای یادبود و برکت هدیه ای به آنها می دهند.
به گفته سعید نفیسی، پژوهشگر، تاریخ نگار، ادیب و شاعر ایرانی، یکی دیگر از آیین های چهارشنبه سوری بخت گشایی و گره گشایی بوده است که افراد برای حل مشکلات شان گوشه ای از لباس یا روسری خود را گره می زدند و در خیابان راه می رفتند و از اولین عابری که به آنها می رسید، می خواستند که آن گره را باز کند. این کار به نیت بازشدن گره از کارهای فروبسته انجام می شد.  
آیین شال اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در بسیاری از روستاها و شهرها رواج داشته است و هنوز هم دارد. به این ترتیب که جوانان چند دستمال حریر و ابریشمی را به هم گره می زدند و با آن طناب رنگی بلندی درست می کردند. بعد از راه پلکان خانه ها یا از روی دیوار آن را از دودکش یا پنجره داخل منزل می انداختند و سر دیگر آن را در دست شان نگه می داشتند؛ سپس با سرفه های بلند صاحب خانه را متوجه ورودشان می کردند. صاحب خانه که منتظر بود، به محض دیدن شال رنگی چیزهایی را که از قبل آماده کرده بود، گوشه شال می ریزد و آن را گره می زند و با تکانی ملایم به صاحب شال خبر می دهد که هدیه چهارشنبه سوری اش آماده است و او شال را بالا می کشد. اگر هدیه داخل شال نان باشد، نشانه نعمت است و اگر شیرینی باشد، نشانه شادمانی است. انار نشانه زیاد شدن اولاد و گردو به معنای طول عمر است. بادام و فندق نشانه بردباری و کشمش نشانه سالی پرباران است. گاه داخل شال سکه نقره می گذاشتند که نشانه نوعی خواستگاری بود و دختر با این روش پاسخ مثبت خود را اعلام می کرد.

 کمپین «نه به چهارشنبه سوری خطرناک»

 در این شب معمولا کوچک ترها به دیدن بزرگ ترها می روند تا شب را در کنار هم با شادمانی سر کنند، اما متاسفانه نسل جدید بی خبر از آیین های سنتی این جشن باستانی، سال هاست جشن چهارشنبه سوری را با استفاده از مواد محترقه و آتش زا به جشنی خطرناک و آزار دهنده برای خود و دیگران تبدیل کرده اند.
امسال نیز آمارها حکایت از افزایش آمار مصدومان در کشور نسبت به سال گذشته دارد. به گفته قدرت الله محمدی، مدیرعامل آتش نشانی تهران، «از آنجا که امسال، دو چهارشنبه سوری داریم و دستگاه های امدادی برای دو سه شنبه پایانی سال در آماده باش به سر می برند، هرچند نقش والدین با نظارت و کنترل فرزندان شان، در کاهش حوادث چهارشنبه سوری کلیدی و مهم تر است.» محمدی می گوید: «متاسفانه به جای اینکه با اجرای درست این رسم دیرینه، با آرامش به استقبال سال نو برویم، با بی احتیاطی برخی شهروندان، حوادث تلخی رقم می خورد که برای خودشان و بقیه افراد خطرناک است و ممکن است به سوختگی، قطع عضو و حتی مرگ ختم شود.»
مدیرعامل سازمان آتش نشانی شهر تهران با اشاره به کمپین «نه به چهارشنبه سوری خطرناک» ادامه می دهد: «امسال هفتمین سالی است که این کمپین را دنبال می کنیم. ما مخالف برگزاری این جشن نیستیم اما شرایط برگزاری برای همه باید ایمن باشد، به همین منظور، 138 ایستگاه آتش نشانی در روز چهارشنبه سوری فعال هستند.» او افزود: «1800 آتش نشان در 1000 نقطه از شهر تهران به صورت آماده باش هستند.»

گروه های سنی 7 تا 17 سال، بیشترین آسیب دیدگان حوادث چهارشنبه آخر سال

مهرسروش، معاون اورژانس تهران، نیز با بیان اینکه بیشترین گروه آسیب دیده حوادث چهارشنبه سوری را گروه های سنی 7 تا 17 سال تشکیل می دهند، از والدین درخواست می کند که در این ایام نظارت بیشتری بر فرزندان خود داشته باشند.» او با اشاره به آماده باش اورژانس در این شب اضافه می کند: «مرخصی برای همه همکاران اورژانس در روز چهارشنبه سوری لغو شده و هلی کوپتر، موتور آمبولانس و دستگاه های آمبولانس آماده باش هستند. در صورت بروز حادثه نیز لازم است مردم ضمن حفظ خونسردی خود با اورژانس تماس بگیرند و توصیه تلفنی تکنسین ها را اجرایی کنند تا ماموران اورژانس در محل حادثه حاضر شوند. آمبولانس ها هم در آن روز از داخل پایگاه ها خارج شده و بر اساس محل هایی که مطالعاتی نسبت به آن صورت گرفته و احتمالا مردم برای مراسم آتش بازی جمع می شوند، استقرار دارند.»

«چهارشنبه سوری ایمن در کنار خانواده» شعار پویش امسال

جلال ملکی، سخنگوی آتش نشانی تهران، هم با بیان اینکه متاسفانه در سال های اخیر با ورود مواد خطرناک و عدم آموزش نحوه به کارگیری آن، حال وهوای جشن ها تغییر کرده است، تاکید می کند: «هیچ مخالفتی با اصل چهارشنبه سوری وجود ندارد، بلکه با چهارشنبه سوری خطرناک مخالفیم. هر سال در ذیل پویش «نه به چهارشنبه سوری خطرناک» یک شعار وجود دارد که امسال با عنوان «چهارشنبه سوری ایمن در کنار خانواده» در سراسر کشور اجرایی می شود، چراکه نقش خانواده ها در این میان، بسیار مهم و حیاتی است و باید در فرصت باقیمانده تا چهارشنبه آخر سال با جوانان صحبت کرده و راه و رسم تخلیه هیجانات را به آنها آموزش دهند. »
ملکی با بیان توصیه هایی در این باره می گوید: «خانواده ها نباید در کنار آتش هایی که خودشان روشن نکرده اند، بایستند. درصد بسیاری از مصدومان این حادثه تماشاچیان این جشن هستند، در حالی که مواد قابل انفجار داخل آتش هستند که پس از مدتی می ترکند. همچنین در کنار درختان، بوته ها و علفزارها، ماشین ها و داخل پارکینگ ها نباید آتش روشن کرد و به هیچ عنوان نباید از روی آتش پرید.» سخنگوی سازمان آتش نشانی استان تهران با هشدار نسبت به روشن کردن بالن آرزوها در جشن چهارشنبه سوری یادآور می شود: «بالن آرزوها مربوط به کشورهای شرق آسیاست. این بالن های مشتعل در جایی از شهر پایین می آیند و آتش سوزی ایجاد می کنند. شب چهارشنبه سوری برای شادی در کنار یکدیگر است و نباید طوری باشد که جان خود و دیگران را به خطر انداخته و سه شنبه آخر سال به سه شنبه آخر عمر تبدیل نشود.»

برای لحظه شادی باید ارزش گذاری کرد

سرهنگ حسین شهابی، معاون فرهنگی اجتماعی فرماندهی انتظامی شرق استان تهران نیز در سخنانی با اشاره به تهیه کنندگان و فروشندگان مواد محترقه از چشمان پلیس دور نخواهند ماند، می گوید: «خانواده ها باید با فرزندان خود همراهی داشته باشند و آنها را به تنهایی رها نکنند و جشن را به صورت محله محور و در مقابل در منازل خود به صورت کم خطر اجرا کنند. برای لحظه شادی باید ارزشگذاری کرد و بسنجیم که یک لحظه شادی چقدر ارزش دارد که بخواهد یک عمر قطع عضو و مشکل را برای فرد ایجاد کند.» او، با تاکید بر لزوم تهیه مستند از افرادی که در سال های گذشته خواسته و ناخواسته دچار مشکل شده اند، اضافه می کند: «اگر این مستندات از صداوسیما پخش و تجربیات برای مردم بازگو شود، گام مهمی برای بازدارندگی و کاهش انگیزه برداشته خواهد شد. پلیس به هیچ عنوان مخالف شادی مردم نیست و سعی می کند تا محیط امنی را برای مردم فراهم کند و خانواده ها نیز در کنار فرزندان خود باشند تا بتوانند آنها را کنترل کنند.»

 رشد 18درصدی آسیب دیدگان حوادث چهارشنبه آخر سال در مقایسه با پارسال

طبق اعلام سازمان اورژانس کشور، از اول تا بیستم اسفندماه امسال، هشت فوتی ناشی از این حوادث در کشور ثبت شده است و 70درصد از مصدومان دارای سن 18 سال و کمتر بوده اند، همچنین 14درصد مصدومیت ها نیز به رهگذران اختصاص دارد. بر اساس این آمار، در کل کشور شاهد رشد 18درصدی آسیب دیدگان حوادث مرتبط با چهارشنبه آخر سال در مقایسه با پارسال هستیم، این آمارها نشان می دهد که در این مدت تعداد فوتی ها 17درصد، قطع عضو 4درصد، آسیب به چشم 28درصد و سوختگی 31درصد نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش داشته است.در این مدت 338 نفر در کشور بر اثر این حوادث آسیب دیده اند که تعداد مصدومان در مجموع 330 نفر و تعداد فوتی ها هشت نفر گزارش شده است. از میان مصدومان این حوادث، 90 نفر توسط اورژانس به مراکز درمانی انتقال داده شده اند؛ 174 نفر مراجعه شخصی داشته اند و 11 نفر نیز در محل حادثه درمان شده اند. این گزارش اضافه می کند که در بازه زمانی یکم تا بیستم اسفند ماه جاری شاهد 28 مورد قطع عضو، 113 مورد آسیب به چشم و 159 مورد سوختگی بوده ایم.اورژانس کشور تعداد بستری های ناشی از حوادث چهارشنبه آخر سال را 86 نفر اعلام کرده که از این تعداد 11 مورد در بخش مراقبت های ویژه بستری هستند. طبق این آمار، بیشترین میزان مصدومان و فوتی های ناشی از حوادث چهارشنبه سوری  به  ترتیب در آذربایجان غربی، تهران و آذربایجان شرقی قرار گرفته اند.

پایان خبر EDHA