معرفی فیلم زیر درختان زیتون

فیلم زیر درختان زیتون، ساخته عباس کیارستمی در سال ۱۳۷۳، نه تنها سومین بخش از سه گانه مشهور کوکر اوست، بلکه اثری عمیق و چندبعدی است که مرزهای واقعیت و داستان را در سینما به چالش می کشد. این فیلم با روایتی «فیلم در فیلم»، به پشت صحنه زندگی و دیگر هیچ می پردازد و نگاه فلسفی کیارستمی به زندگی، عشق و هنر را بازتاب می دهد. این اثر ارزشمند سینمای ایران، با وجود سادگی ظاهری، لایه های عمیقی از معنا و مفاهیم بنیادین را در خود جای داده است و به همین دلیل، همواره مورد توجه علاقه مندان به سینما، منتقدان و پژوهشگران قرار گرفته است. زیر درختان زیتون نمونه ای برجسته از سینمای اصیل و اندیشه ورز است که کیارستمی را به عنوان یک هنرمند پیشرو در سطح جهانی معرفی کرد و همچنان پس از سال ها، حرف های تازه ای برای گفتن دارد.

این فیلم، با تکیه بر عناصر بومی و محیطی شمال ایران پس از زلزله، تصویری فراموش نشدنی از تلاش انسان برای زندگی و عشق در دل ویرانی ها ارائه می دهد. کیارستمی با هنرمندی تمام، داستانی عاشقانه و ظریف را در بستری از واقعیت و مستندگونه بودن بازگو می کند، جایی که تماشاگر مدام میان واقعیت صحنه و بازنمایی آن در حال حرکت است. این تکنیک منحصر به فرد، فیلم را به یک تجربه دیداری و فکری عمیق تبدیل می کند که مخاطب را به تأمل در ماهیت هنر، زندگی و واقعیت دعوت می نماید. شناخت این اثر، نه تنها درک عمیق تری از سینمای کیارستمی به دست می دهد، بلکه پنجره ای به سوی سبک های نوین فیلمسازی و فلسفه سینما می گشاید.

زیر درختان زیتون در یک نگاه جامع

فیلم زیر درختان زیتون نه تنها یک اثر سینمایی، بلکه یک تجربه فکری و عاطفی است که کیارستمی در اوج پختگی هنری خود آن را خلق کرده است. این فیلم، درامی مستندگونه است که با مهارت تمام، واقعیت و داستان را در هم می آمیزد و تماشاگر را به سفری درونی و بیرونی می برد.

شناسنامه و مشخصات اصلی فیلم

شناخت مشخصات فنی هر فیلم، گام نخست برای درک عمیق تر آن است. فیلم زیر درختان زیتون، با مشخصاتی دقیق و حساب شده، بستری برای روایت داستان خود فراهم می کند.

• کارگردان: عباس کیارستمی، نامی درخشان در تاریخ سینمای ایران و جهان که با نگاه ویژه خود به واقعیت و انسان، آثاری ماندگار خلق کرده است.
• سال تولید و اکران: فیلم در سال ۱۳۷۳ شمسی (۱۹۹۴ میلادی) تولید و اکران شد. این سال ها، دوران اوج فعالیت های سینمایی کیارستمی و کسب جوایز بین المللی برای سینمای ایران بود.
• مدت زمان فیلم: این اثر حدود ۱۰۳ دقیقه (۱ ساعت و ۴۳ دقیقه) به طول می انجامد که فرصت کافی برای پرداخت به جزئیات و لایه های داستانی فراهم می کند.
• ژانر: فیلم در ژانر درام و مستند-داستانی جای می گیرد. این ترکیب ژانری، به کیارستمی امکان می دهد تا هم داستانی انسانی و عمیق را روایت کند و هم به جنبه های واقعی و بازسازی شده از واقعه زلزله بپردازد.
• محل فیلمبرداری و فضای عمومی: فیلم در مناطق زلزله زده شمال ایران، به ویژه در روستاهای رودبار و کوکر، فیلمبرداری شده است. این فضای طبیعی و آسیب دیده، خود به یکی از شخصیت های اصلی فیلم تبدیل می شود و بر مفاهیم اصلی اثر تأثیر می گذارد.

جایگاه فیلم در سه گانه کوکر

«سه گانه کوکر» عنوانی است که به سه فیلم مرتبط عباس کیارستمی اطلاق می شود: «خانه دوست کجاست؟» (۱۳۶۵)، «زندگی و دیگر هیچ» (۱۳۷۱) و «زیر درختان زیتون» (۱۳۷۳). این سه فیلم، هرچند دارای روایت های مستقل هستند، اما در یک خط سیر مضمونی و جغرافیایی مشترک قرار می گیرند و هر یک به نوعی ادامه یا بازتاب دیگری محسوب می شوند.

زیر درختان زیتون، پاره سوم و پایانی این سه گانه است. ویژگی منحصر به فرد این فیلم، رویکرد «فیلم در فیلم» آن است. در واقع، کیارستمی در این اثر به پشت صحنه و فرآیند ساخت فیلم قبلی خود، زندگی و دیگر هیچ، می پردازد. او داستان عاشقانه ای را میان دو بازیگر غیرحرفه ای، حسین و طاهره، که در فیلم زندگی و دیگر هیچ نیز حضور داشتند، روایت می کند. این اتصال ارگانیک، نه تنها پیوند عمیقی میان سه اثر ایجاد می کند، بلکه مفهوم واقعیت و بازنمایی آن را به چالش می کشد. تماشاگر با دیدن زیر درختان زیتون، به لایه های پنهان تر فرآیند فیلمسازی و نحوه شکل گیری واقعیت در سینما پی می برد.

بازیگران و عوامل اصلی فیلم

بخش مهمی از موفقیت و تاثیرگذاری فیلم زیر درختان زیتون، مدیون انتخاب دقیق بازیگران و تیم حرفه ای پشت صحنه است. کیارستمی، همچون بسیاری از آثارش، در این فیلم نیز از ترکیبی از بازیگران حرفه ای و نابازیگران بومی استفاده کرده تا به اصالت و واقع گرایی اثر بیفزاید.

بازیگران اصلی:

• محمدعلی کشاورز: او نقش کارگردان را ایفا می کند که خود به نوعی آینه ای از شخصیت عباس کیارستمی در فرآیند فیلمسازی است. حضور او به عنوان یک بازیگر حرفه ای، تعادل و اعتبار خاصی به رویکرد فیلم در فیلم اثر می بخشد.
• حسین رضایی: نقش جوانی به نام حسین را بازی می کند که یک کارگر ساختمانی و در پی عشق و زندگی است. معصومیت و سادگی حسین رضایی، که یک نابازیگر بومی منطقه بود، به شخصیت حسین عمق و باورپذیری ویژه ای می بخشد.
• ظریفه شیوا: در نقش منشی صحنه ظاهر می شود که مسئولیت های اجرایی گروه فیلمبرداری را بر عهده دارد و با تلاش برای هماهنگی بین خواسته های کارگردان و واقعیت های بومی، به پیشبرد داستان کمک می کند.
• فرهاد خردمند: در نقش یک دانشجوی معمار ظاهر می شود که در زندگی و دیگر هیچ نقش اصلی را ایفا کرده بود و در اینجا نیز به عنوان رابط گروه فیلمبرداری با مردم محلی عمل می کند.
• طاهره لادانیان: در نقش طاهره، معشوقه حسین، بازی می کند. حضور کم دیالوگ اما تاثیرگذار او، به معمای غیاب و نقش مخاطب در خلق معنا در فیلم کیارستمی کمک شایانی می کند.

عوامل اصلی پشت صحنه:

• کارگردان، فیلمنامه نویس، تهیه کننده و تدوینگر: عباس کیارستمی. او با تسلط کامل بر تمام جنبه های فیلمسازی، این اثر را به طور یکپارچه و با دیدگاه هنری خود شکل داده است.
• فیلمبردار: حسین جعفریان. او با تسلط بر نورپردازی طبیعی و قاب بندی های چشم نواز، زیبایی های بصری شمال ایران را به تصویر کشیده و به فضای واقع گرایانه فیلم کمک کرده است.

این ترکیب از بازیگران باتجربه و نابازیگران بومی، همراه با تیم خلاق پشت صحنه، به کیارستمی این امکان را می دهد که روایتی چندلایه و باورپذیر را در بستر واقعیت های اجتماعی و انسانی منطقه زلزله زده، به تصویر بکشد.

خلاصه داستان فیلم زیر درختان زیتون

فیلم زیر درختان زیتون با رویکردی خاص و متفاوت، داستان خود را در بستر یک فرآیند فیلمسازی پیش می برد. روایت دقیق و جذاب از وقایع فیلم، درک عمیق تری از پیام های اصلی آن ارائه می دهد.

داستان از جایی آغاز می شود که کارگردان فیلم (محمدعلی کشاورز) و گروه فیلمبرداری اش برای ساخت فیلمی درباره زلزله رودبار، به مناطق آسیب دیده شمال ایران وارد می شوند. در میان دانش آموزان دبیرستانی دخترانه، کارگردان به دنبال بازیگران نقش های اصلی می گردد. یکی از این دانش آموزان، دختری به نام طاهره است. منشی صحنه فیلم، خانم شیوا، صبح زود برای آوردن طاهره به خانه اش می رود، اما طاهره در ابتدا تمایلی به پوشیدن لباس محلی برای نقش خود نشان نمی دهد و موضوع به بعدازظهر موکول می شود.

در ادامه، برنامه فیلمبرداری به دلیل لکنت زبان بازیگر نقش شوهر طاهره متوقف می شود. خانم شیوا برای حل این مشکل، حسین، یکی از کارگران گروه فیلمبرداری که در همان منطقه ساکن است، را برای این نقش فرا می خواند. حسین که پیش از زلزله یک کارگر ساختمانی بوده، پیش از این یک بار به خواستگاری طاهره رفته بود، اما به دلیل نداشتن خانه، پدر و مادر طاهره به او جواب رد داده بودند. پس از زلزله، پدر و مادر طاهره جان باخته اند، اما مادربزرگ او همچنان با ازدواج این دو مخالفت می کند.

صبح روز بعد، طاهره سرانجام با لباس محلی بر سر صحنه حاضر می شود. حسین از این فرصت استفاده می کند و در وقفه های بین برداشت ها، با سماجت تمام سعی می کند علاقه خود را به طاهره ابراز کند و دل او را به دست آورد. اما طاهره، در تمام طول فیلمبرداری و خارج از دیالوگ های نقش خود، سکوت اختیار می کند و حتی به سلام های حسین هم پاسخ نمی دهد. فیلمبرداری به دلیل اشتباهات مکرر حسین و طاهره به دشواری پیش می رود، اما سرانجام نقش آنها به پایان می رسد.

پس از اتمام فیلمبرداری، طاهره که متوجه بگومگو بر سر ماشین میان عوامل فنی می شود، پیاده از راه میان بر، مسیر خانه را در پیش می گیرد. حسین نیز با اشاره ضمنی کارگردان، به دنبال او روانه می شود و کارگردان نیز پنهانی آنها را تعقیب می کند. حسین در تمام مسیر، با اصرار و جزئیات فراوان، عشق و علاقه خود را به طاهره ابراز می کند. طاهره همچنان پاسخی نمی دهد و مسیر پرپیچ و خم تپه های آشنای فیلم خانه دوست کجاست؟ را بالا می رود. حسین نیز پس از مکثی کوتاه، در پی او راهی می شود.

در نمای پایانی و نمادین فیلم، آن سوی تپه در نمایی بسیار دور، طاهره و حسین تنها دو لکه سفید در زمینه سبز وسیع طبیعت هستند که به آرامی در حال حرکت اند. پس از مدتی طولانی، یکی از لکه های سفید (که به نظر می رسد حسین است) با شتاب مسیر رفته را بازمی گردد و موسیقی شادمانه ای روی تصویر شنیده می شود. این پایان بندی باز و مبهم، که پاسخ طاهره به حسین را نامشخص می گذارد، یکی از مهم ترین ویژگی های فیلم و از نقاط قوت آن به شمار می رود که مخاطب را به تأمل وامی دارد و اجازه می دهد هر بیننده ای سرنوشت این عشق را در ذهن خود تکمیل کند.

دستاوردها و افتخارات جهانی فیلم

فیلم زیر درختان زیتون نه تنها در سینمای ایران مورد تحسین قرار گرفت، بلکه در سطح بین المللی نیز موفقیت های چشمگیری کسب کرد و نام عباس کیارستمی را بیش از پیش در محافل جهانی مطرح ساخت. این موفقیت ها، اعتبار ویژه ای به سینمای اصیل ایران بخشید و آن را در معرض دید مخاطبان و منتقدان جهانی قرار داد.

برخی از مهم ترین دستاوردها و افتخارات این فیلم عبارتند از:

• حضور در بخش مسابقه جشنواره فیلم کن (۱۹۹۴): یکی از معتبرترین جشنواره های سینمایی جهان، که حضور در بخش اصلی آن، به خودی خود یک افتخار بزرگ محسوب می شود. این حضور، فرصتی بی نظیر برای معرفی سینمای کیارستمی به مخاطبان بین المللی فراهم آورد.
• برنده جایزه بهترین فیلم از جشنواره بین المللی فیلم شیکاگو (۱۹۹۴): این جایزه، مهر تأییدی بر ارزش های هنری و پیام های عمیق فیلم در عرصه جهانی بود.
• برنده جایزه بهترین کارگردانی از جشنواره بین المللی فیلم سنگاپور (۱۹۹۵): این جایزه، شاهدی بر مهارت کیارستمی در کارگردانی و شیوه منحصر به فرد او در روایت داستان بود.
• برنده جایزه منتقدان از جشنواره بین المللی فیلم سائوپائولو (۱۹۹۴): نشان دهنده استقبال منتقدان بین المللی از این اثر و درک عمیق آنها از ابعاد مختلف فیلم بود.
• برنده جایزه بهترین فیلم از جشنواره بین المللی فیلم وایادولید (۱۹۹۴): یکی دیگر از جوایز معتبر بین المللی که به زیر درختان زیتون اهدا شد.
• نامزد جایزه بهترین فیلم خارجی زبان از انجمن منتقدان فیلم شیکاگو (۱۹۹۶): این نامزدی، جایگاه فیلم را در میان بهترین آثار غیرانگلیسی زبان سال تثبیت کرد.
• نامزد جایزه بهترین فیلم خارجی از جشنواره فیلم های مستقل (اسپیریت) (۱۹۹۶): نشان دهنده اهمیت فیلم در میان آثار مستقل و تجربی سینمای جهان.
• نامزد بهترین فیلم خارجی زبان از انجمن ملی منتقدان فیلم آمریکا (۱۹۹۶): این نامزدی نیز مهر تأییدی بر کیفیت هنری و تاثیرگذاری جهانی فیلم بود.
• نامزد جایزه بهترین فیلم خارجی زبان از حلقه منتقدان فیلم نیویورک (۱۹۹۵): از دیگر افتخاراتی که نشان دهنده ارزش بالای فیلم در نگاه منتقدان سرشناس بود.
• انتخاب به عنوان نهمین فیلم برتر سال توسط مجله کایه دو سینما (۱۹۹۵): این انتخاب از سوی یکی از معتبرترین مجلات سینمایی جهان، اهمیت فیلم را در تاریخ سینما برجسته ساخت.

علاوه بر این موفقیت های بین المللی، فیلم زیر درختان زیتون در اکران داخلی نیز با استقبال خوبی مواجه شد. این فیلم از ۴ آبان ۱۳۷۳ در ایران اکران گردید و ۲۶۱ هزار و ۳۱ مخاطب را به سینماها کشاند. این آمار، برای فیلمی که هیچ کدام از ویژگی های جذب مخاطب انبوه و گیشه ای را نداشت، قابل توجه بود و زیر درختان زیتون را در رتبه چهل و سوم پرمخاطب ترین فیلم های اکران شده در آن سال قرار داد. این استقبال نشان داد که مخاطب ایرانی نیز به تماشای سینمایی متفاوت و عمیق، تمایل دارد.

تحلیل عمیق و لایه های پنهان فیلم زیر درختان زیتون

فیلم زیر درختان زیتون تنها یک داستان عاشقانه ساده نیست؛ بلکه اثری چندلایه و عمیق است که به بررسی مفاهیم فلسفی، فرمی و اجتماعی می پردازد. کیارستمی با هنرمندی خاص خود، تماشاگر را به ورای داستان می برد و او را به تأمل در ماهیت واقعیت، هنر، زندگی و معنای وجود دعوت می کند.

واقعیت و بازنمایی: بازی با مرزها

یکی از مهم ترین ابعاد فیلم زیر درختان زیتون، شیوه درهم آمیختن واقعیت مستند و داستان پردازی است که به مفهوم «فیلم در فیلم» یا «متارویت» شناخته می شود. این ویژگی، توجه بسیاری از منتقدان را به خود جلب کرده است.

فیلم از همان ابتدا، با معرفی محمدعلی کشاورز در نقش کارگردانی که قرار است در این فیلم ایفای نقش کند، مرز میان واقعیت و تخیل را مبهم می سازد. آیا آنچه می بینیم، بازسازی واقعیتی است که قبلاً رخ داده (اشاره به زندگی و دیگر هیچ)، یا اثری کاملاً تخیلی با ظاهری واقع نمایانه؟ کیارستمی با این رویکرد، قراردادهای سنتی سینما را به چالش می کشد و قدرت سینما را در ثبت و تغییر واقعیت مورد داوری قرار می دهد.

مصطفی جلالی فخر در شماره ۱۶۷ ماهنامه فیلم (آذر ۱۳۷۳) بر این باور بود که کیارستمی عامدانه از محدود کردن و صدور احکام قطعی در مورد واقعیت پرهیز می کند و زندگی و طبیعت را پویاتر از آن می داند که بتوان برای آن حکمی صادر کرد. او معتقد است که «تغییر تعمدی زاویه نگاه کیارستمی به واقعیت، جنبه دیگری از پرهیز تعمدی او از آنکادره کردن واقعیت است.»

ایرج کریمی نیز در همان شماره ماهنامه فیلم، با تمرکز بر نمای پایانی فیلم، به این نتیجه می رسد که این نما، بیش از هر چیز، «همچون واقعیت در فیلم نمایانده می شود.» او تاکید می کند که کیارستمی در راه بازنمایی یا ساختن واقعیت، خود را جلوتر از تماشاگر قرار نمی دهد و این نزدیکی به تماشاگر، راز موفقیت او در القای حس واقعیت است.

بهزاد عشقی نیز در یادداشتی در ماهنامه فیلم (دی ۱۳۷۳)، به دو لایه متفاوت در فیلم اشاره می کند: لایه مستندنما درباره گروه فیلمبرداری، و لایه بازسازی شده داستانی. او معتقد است که کیارستمی با برملا کردن قراردادهای سینما، قدرت سینما را در ثبت واقعیت مورد ارزیابی قرار می دهد. عشقی توضیح می دهد که چگونه در طول فیلم، مناظره ای میان واقعیتی که فیلمساز می خواهد ثبت کند و واقعیتی که خارج از ذهن او وجود دارد، شکل می گیرد. در صحنه هایی مانند اصرار منشی صحنه به طاهره برای پوشیدن لباس محلی یا تغییر تعداد خویشاوندان از دست رفته حسین توسط کارگردان، شاهد تحمیل انگاره های ذهنی فیلمساز بر واقعیت هستیم. با این حال، در صحنه هایی دیگر، واقعیت خود را بر فیلمساز تحمیل می کند، مانند زمانی که طاهره از خطاب کردن شوهرش به عنوان «حسین آقا» سرپیچی می کند.

از دید عشقی، در نهایت در نمای پایانی فیلم، این واقعیت است که بر جنبه مصنوع سینما غلبه می کند و «واقعیت پشت صحنه چنان تاثیرگذار است که به تدریج کارگردان را تحت تاثیر قرار می دهد.» به این ترتیب، زیر درختان زیتون هم فیلمی در ستایش واقع گرایی است و هم اثری در تحسین نقش سینما در شناخت، تأثیرپذیری و متحول کردن واقعیت. نغمه ثمینی نیز با اشاره به الگوی «چهل طوطی» در ادبیات کهن، بیان می کند که این فیلم، یک قصه است که از دل قصه دیگری زاده شده و می تواند بی هیچ پایانی ادامه یابد، نشان دهنده جنبه غیرمستند و داستانی آن است.

تکرار؛ ابزاری فرمال و فلسفی در سینمای کیارستمی

یکی از شاخص ترین ویژگی های فرمی فیلم زیر درختان زیتون، استفاده مکرر از عنصر تکرار است. این تکرارها نه تنها به ساختار فیلم شکل می دهند، بلکه لایه های عمیق تری از معنا و فلسفه را به همراه دارند.

تکرار در دیالوگ ها، موقعیت ها و حتی برداشت های فیلمبرداری به وفور دیده می شود. به عنوان مثال، جملات کودکان در مورد «تعاون»، درخواست های پی در پی حسین از طاهره و سکوت او، یا توضیح های مکرر حسین در مورد رسم و رسوم محلی. امیر پوریا در شماره ۱۶۷ ماهنامه فیلم، این تکرارها را «مهم ترین عنصر ساختاری پدیدآورنده فاصله گذاری فیلم» می داند که برای «ایجاد فرم از طریق تکرار» به کار رفته است.

پوریا معتقد است که پایان بندی طولانی زیر درختان زیتون، به سرانجام رساندن سیر این تکرارهاست. او توضیح می دهد که چگونه تماشاگر در ابتدا فقط به دنبال پاسخ طاهره به حسین است، اما با طولانی شدن نما و تکرار ریتم موسیقی، توجه به فرجام روایت کلاسیک کاهش می یابد و «بازی بین تصویر لکه های سپید در زمینه سبز و آوای موسیقی، به تدریج جای آن توجه به فرجام روایت در آثار کلاسیک را می گیرد و صرفا همین فرم و ترکیب نقاشی، تصویر، موسیقی و شاعرانگی در نمای طولانی انتهایی، ذهن بیننده را به خود مشغول می کند.»

نغمه ثمینی در نقد خود، این ویژگی تکرار را متاثر از اندیشه ای شرقی می داند. او می نویسد: «کلید دیگر دریافت خصوصیات شرقی در این اثر، تمرکز بر تکرارها و زنجیره نماهایی است که چندین بار به نمایش درمی آیند. این تکرارها، در ظاهر، هر یک سازی می زنند و کمکی به پیشبرد خطی داستان نمی کنند. اما اگر به بطن فیلم نفوذ کنیم، درمی یابیم که آنچه بیش از پیشرفت داستان مهم می نماید، رسیدن به نوعی ثبات و سکون است که هدف غایی هنر شرق است. ثبات و سکونی که تنها در چرخیدن در دایره تکرارها و تکرارها، میسر می شود.»

مجید اسلامی نیز در شماره ۱۶۸ ماهنامه فیلم، این تکرارها را منجر به نوعی قرینه سازی در فیلم می داند که فرم روایی اثر را می سازد. او مثال هایی از گفت وگوهای تکراری در ماشین و تکرار دیالوگ های حسین به طاهره را ذکر می کند. اسلامی می نویسد: «اگر فرم روایی زندگی و دیگر هیچ یک مسیر خطی (برای پیدا کردن بچه ها و همدلی با زلزله زدگان) بود فرم روایی زیر درختان زیتون همچون خانه دوست… مسیری رفت و برگشت است که با الگوهای تکرارشونده اش به زیبایی تمام تزیین شده است.»

با این حال، جواد طوسی، یکی از منتقدان، نگاه متفاوتی به این تکرارها داشت. او در نقد خود، استفاده از الگوی تکرار در فیلم زیر درختان زیتون را نوعی «زیاده روی» دانست و آن را نوآوری قابل توجهی تلقی نکرد. طوسی به تکرارهای بیش از حد برداشت ها و دیالوگ ها اشاره می کند و از منتقدانی که این تکرار را «نوآوری شگرفی» می دانند، انتقاد می کند و معتقد است که این تکرارها گاه به قیمت از دست رفتن روانی و طبیعی بودن روایت تمام می شوند.

طبیعت، سرپناه و زندگی خواهی

طبیعت در آثار کیارستمی، به ویژه در سه گانه کوکر، همواره حضوری پررنگ و نمادین داشته است. در فیلم زیر درختان زیتون نیز، درختان زیتون، تپه ها و فضاهای باز، نه تنها پس زمینه داستان هستند، بلکه به عنصری فعال و شخصیتی نمادین تبدیل می شوند که با مفاهیم «خانه»، «سرپناه» و «زندگی خواهی» پیوند ناگسستنی دارند.

ژان کلود کریر، نویسنده سرشناس فرانسوی، در یادداشتی که در «نوول ابزرواتور» منتشر شد، به این نکته اشاره می کند که چگونه کیارستمی برای تاکید بر عدم وجود مسکن پس از زلزله، تمام فیلمش را در فضای باز گرفته است. او می نویسد: «حضور دائمی درختان، باد، زمین، باران، بدون این که سخنی گفته شود لزوم سرپناه و سقفی را یادآوری می کنند.» این رویکرد، درک مخاطب را از نیازهای اولیه انسان و تاثیر بلایای طبیعی عمیق تر می سازد.

احمد طالبی نژاد نیز در شماره ۱۵۵ ماهنامه فیلم، سکانس پایانی فیلم را «کلید اصلی» آن می داند. او در این سکانس، طبیعت را فراتر از یک پس زمینه می بیند و نتیجه می گیرد که «فیلم درباره طبیعت است که انسان هم جزئی از آن به شمار می رود.» از دید او، در لحظه ای که حسین و طاهره در پهنه دشت سبز گم می شوند و به نظر می رسد یکی شده اند، اهمیت سرنوشت انسانی آنها در برابر عظمت و تداوم طبیعت کمرنگ می شود و فیلم به ستایش «زندگی خواهی» و تداوم حیات در دل طبیعت می پردازد.

جهانبخش نورایی در تحلیل خود، به کاربرد دوگانه مفهوم زلزله در این فیلم اشاره می کند. او بیان می دارد که زلزله، با بی خانمان کردن همه، دارا و ندار را در موقعیت مساوی قرار داده و «در این بی سامانی، تساوی هست و در این تساوی، به گمان عاشق بی قرار و بی خانمان ما، عشق راحت تر می شکفد و رسیدن به دلدار سهل تر است، زیرا حجاب و مانعی به نام «خانه» از میان برداشته شده و در رابطه انسان ها، «دل» حرف اول و آخر را می زند.» این نگاه، زلزله را به عنصری رهایی بخش از قید و بندهای مادی و اجتماعی تبدیل می کند که راه را برای بروز عشق ناب باز می کند.

نورایی همچنین تاکید می کند که در زیر درختان زیتون، طبیعت «به مرحله معنایی رفیع تری می رسد و کیفیتی اساطیری پیدا می کند.» او طبیعت را نه صرفاً توصیف گر حالات روحی، بلکه «در حد یک شخصیت فعال و زنده – اسطوره – حضور دارد. آدم ها را در گریز از تنگنای خانه، در آغوش بیکرانه خود جا می دهد.» این نگاه، ارتباط عمیق انسان با طبیعت را به نمایش می گذارد و نشان می دهد که چگونه طبیعت می تواند پناهگاه و منبع امید در سخت ترین شرایط باشد. رابطه حسین با طاهره و افزایش علاقه او به طاهره، به نوعی به معنای دل کندن او از دنیای روزمره و نزدیک تر شدن به طبیعت است، که این رهایی در سکانس پایانی و بر فراز تپه به اوج خود می رسد.

معمای غیاب و نقش مخاطب در خلق معنا

یکی از ظریف ترین و در عین حال چالش برانگیزترین ابعاد فیلم زیر درختان زیتون، رویکرد کیارستمی به «غیاب» و واگذاری بخش مهمی از معنا به مخاطب است. برجسته ترین نمونه این رویکرد، عدم نمایش صریح پاسخ طاهره به خواستگاری حسین در پایان فیلم است. این انتخاب هنری، زیر درختان زیتون را از سینمای کلاسیک متمایز می کند و آن را در زمره آثار مدرنیستی قرار می دهد.

شاهپور عظیمی در نقد خود به «غیاب» به عنوان محور اصلی داستان اشاره می کند. او بیان می دارد که دوربین کارگردان (کیارستمی) همواره از طاهره فاصله دارد و ما به عنوان تماشاگر، نیمی از ماجرا را هرگز نمی بینیم یا از آن خبر نداریم. طاهره هرگز با عوامل فیلم سازی همکلام نمی شود و این «تعهید هوشمندانه» کارکرد دراماتیکی در انتهای فیلم پیدا می کند. زمانی که حسین با طاهره همراه می شود و در فاصله ای بسیار دور به او خواستگاری می کند، ما هرگز پاسخ طاهره را نمی شنویم و تنها «عکس العمل تقریباً شادمانه ی حسین» را شاهدیم که به ما امکان حدس زدن می دهد، نه دانستن.

عظیمی معتقد است که کیارستمی با این پلان سکانس، یکی از عوامل بنیادین روایت در سینمای داستانی، یعنی نیاز مخاطب به دانستن گره گشایی نهایی، را به چالش می کشد. در حالی که سینمای متعارف تلاش می کند تا مخاطب را با داستان و شخصیت ها هم ذات پندار کند و همه ابهامات را رفع نماید، کیارستمی در زیر درختان زیتون، «ما در مقام تماشاگر از دانستن مهم ترین گره فیلم محروم می شویم.»

این رویکرد، خصیصه ای مدرنیستی در روایت است که چالش همیشگی میان سازنده اثر هنری و مخاطب را بازتاب می دهد. عظیمی تاکید می کند که در سینمای کلاسیک، معنا به تمامی در اختیار مخاطب است و کارگردان در «غیاب» به سر می برد تا هیچ عنصری در تولید معنا دخالت نکند و این تماشاگر است که معنا را می آفریند. اما در سینمای مدرن کیارستمی، «جعبه ی پاندورا به واقع وجود خارجی ندارد. بنابراین تماشاگر نیز به عنوان تصمیم گیرنده ی نهایی محلی از اعراب ندارد. او قرار نیست در مورد داستان به نتیجه ی به خصوصی برسد.»

کیارستمی با این شیوه، واقعیت و درام را به میل خودش «تعریف می کند» و هدف او خلق «معنا» از دیدگاه خودش است. همانطور که عظیمی اشاره می کند، در فیلم «آگراندیسمان» نیز تماشاگر مجبور است خود را با معنایی که سازنده خلق کرده، همراه کند. در زیر درختان زیتون نیز، با اینکه حسین در کانون توجه دوربین است و شیرین زبان، اما تکلیف نهایی فیلم بر عهده او نیست. حقیقت «در برابر چشمان ما اما در فاصله ای چنان دور اتفاق می افتد که به هیچ وجه نمی توانیم تفسیری از آن داشته باشیم.» بنابراین، «تفسیر حقیقت بر عهده ی ما – تماشاگر – نیست. ما نیز جزئی از بازی کیارستمی با واقعیت هستیم.»

با وجود این عدم قطعیت، کیارستمی در زیر درختان زیتون اوج «زندگی خواهی» را به تصویر می کشد. حتی وقتی پاسخ طاهره را نمی شنویم، «هم چنان باور می کنیم که خون در رگان زندگی جریان دارد. این نشانه ای از زنده بودن شخصیت های فیلم است. از قدیم گفته اند آدم زنده، زندگی می خواهد.» این استراتژی کیارستمی، نه تنها یک بازی فرمی با مخاطب است، بلکه تاکیدی بر جریان زندگی، امید و میل به تداوم، حتی در دل ابهام و ناملایمات، محسوب می شود.

چرا تماشای فیلم زیر درختان زیتون ضروری است؟

فیلم زیر درختان زیتون اثری نیست که صرفاً یک بار تماشا شود و به فراموشی سپرده شود. این فیلم، همچون دیگر شاهکارهای عباس کیارستمی، دعوتی است به تأمل، تفکر و تجربه سینمایی متفاوت که دیدگاه شما را نسبت به هنر و زندگی تغییر می دهد. دلایل متعددی وجود دارد که تماشای این فیلم را برای هر علاقه مند به سینما، دانشجو و حتی مخاطب عام، ضروری می سازد.

1. اصالت و یگانگی: در دورانی که بسیاری از آثار سینمایی به دنبال تقلید از الگوهای موفق یا پیروی از جریان های روز هستند، زیر درختان زیتون نمونه ای بی بدیل از اصالت هنری است. کیارستمی، فارغ از هرگونه مدگرایی، نگاه منحصر به فرد خود به جهان را در این فیلم پیاده کرده است. سینمای او، چه مورد پسند باشد و چه نباشد، بااصالت و منحصربه فرد است و همین ویژگی آن را از بسیاری آثار دیگر متمایز می کند. این اصالت، بر بسیاری از فیلمسازان در نقاط مختلف جهان نیز تاثیر گذاشته است.
2. نگاه فلسفی و عمیق: این فیلم صرفاً به روایت یک داستان عاشقانه نمی پردازد؛ بلکه مرزهای واقعیت و بازنمایی، تکرار و معنای زندگی، و نقش طبیعت در بقای انسان را به چالش می کشد. تماشای این فیلم، شما را به تفکر درباره ماهیت هنر، هستی و چگونگی درک ما از جهان پیرامون دعوت می کند. هر بار تماشای آن، لایه های جدیدی از معنا را آشکار می سازد.
3. زیبایی شناسی منحصر به فرد: کیارستمی با قاب بندی های چشم نواز، استفاده هوشمندانه از طبیعت شمال ایران و شیوه های خاص روایت، یک تجربه بصری و شنیداری بی نظیر خلق کرده است. نمای پایانی فیلم، با آن دو لکه سفید در دشت سبز و موسیقی دلنشین، به تنهایی یک اثر هنری تمام عیار است که در تاریخ سینمای ایران جاودانه شده است.
4. تاثیر بر سینمای جهان: کیارستمی یکی از شاخص ترین چهره های سینمای ایران در جشنواره های جهانی بود و موفقیت های او، راه را برای حضور دیگر فیلمسازان ایرانی در عرصه بین المللی هموار کرد. زیر درختان زیتون، به عنوان یکی از آثار کلیدی او، نقش مهمی در معرفی سینمای اندیشه ورز و مستقل ایران به دنیا داشت.
5. تجربه تماشایی متفاوت: اگر به دنبال فیلمی هستید که شما را صرفاً سرگرم کند، زیر درختان زیتون ممکن است گزینه اول نباشد. اما اگر به دنبال تجربه ای عمیق، تأمل برانگیز و متفاوت هستید که ذهن شما را به چالش بکشد و حواس شما را درگیر کند، این فیلم انتخاب درستی است. عدم قطعیت در پایان بندی و بازی با واقعیت، مخاطب را به یک شریک فعال در خلق معنا تبدیل می کند.

فیلم زیر درختان زیتون اثری فراتر از زمان خود است. تماشای آن به شما کمک می کند تا سینما را نه فقط به عنوان یک سرگرمی، بلکه به عنوان یک فرم هنری والا و اندیشه ورز درک کنید. این فیلم نه تنها میراثی گرانبها از عباس کیارستمی است، بلکه نشانه ای از قدرت داستان گویی در پیوند زدن انسان ها به یکدیگر و به طبیعت پیرامونشان است. بنابراین، دعوت می کنیم که این شاهکار را تماشا کنید یا اگر قبلاً دیده اید، دوباره به آن بازگردید و از دریچه ای تازه به آن بنگرید.

گالری تصاویر فیلم زیر درختان زیتون

در این بخش، مجموعه ای از تصاویر و پوسترهای مرتبط با فیلم زیر درختان زیتون قرار داده خواهد شد تا مخاطبان بتوانند جلوه های بصری و فضای کلی اثر را مشاهده کنند و با محیط و شخصیت های فیلم بیشتر آشنا شوند. این گالری شامل عکس هایی از پشت صحنه، سکانس های کلیدی، و پوستر های بین المللی فیلم خواهد بود.

عنوان	توضیحات
پوستر اصلی فیلم	تصویری از پوستر اکران فیلم در ایران و جهان
سکانس پایانی	نمایی از حسین و طاهره در دشت سبز
محمدعلی کشاورز در نقش کارگردان	عکسی از کارگردان در حال هدایت صحنه
حسین رضایی در نقش حسین	تصویری از بازیگر نقش اصلی مرد
فضای زلزله زده	عکس هایی از مناطق آسیب دیده و حال و هوای پس از زلزله
پشت صحنه فیلمبرداری	لحظاتی از فرآیند ساخت فیلم

نتیجه گیری

فیلم زیر درختان زیتون، به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از سه گانه درخشان کوکر و یکی از برجسته ترین آثار عباس کیارستمی، نه تنها یک دستاورد سینمایی بزرگ برای ایران محسوب می شود، بلکه اثری است جهانی با پیام های عمیق و پایدار. این فیلم با رویکرد «فیلم در فیلم»، مرزهای میان واقعیت و بازنمایی را به چالش می کشد و با استفاده هنرمندانه از عنصر تکرار، مخاطب را به تأمل در مفاهیم وجودی و فلسفی دعوت می کند.

نقش پررنگ طبیعت در این فیلم، به عنوان پناهگاه و نمادی از امید و زندگی خواهی پس از مصیبت زلزله، به زیبایی هرچه تمام تر به تصویر کشیده شده است. معمای غیاب و پایان بندی باز اثر، نشان دهنده رویکرد مدرنیستی کیارستمی است که به مخاطب اجازه می دهد تا خود در خلق معنا شریک باشد و سرنوشت شخصیت ها را در ذهن خود تکمیل کند. این شیوه، نه تنها فیلم را از چارچوب های سنتی سینما خارج می کند، بلکه به آن عمق و ماندگاری بیشتری می بخشد.

زیر درختان زیتون نمادی از «سینمای اصیل» و اندیشه ورز است؛ سینمایی که فارغ از مد و جریان های زودگذر، با نگاهی منحصر به فرد و از دل فرهنگ و سرزمین خود، به مسائل بنیادین انسانی می پردازد. جوایز و افتخارات متعدد بین المللی این فیلم، گواهی بر اهمیت و تاثیرگذاری آن در سطح جهانی است. این اثر کیارستمی، نه تنها سینمای ایران را به جهان معرفی کرد، بلکه بر بسیاری از فیلمسازان در نقاط مختلف دنیا تاثیر گذاشت و جریان ساز شد.

در نهایت، زیر درختان زیتون همچنان پس از سال ها، اثری زنده و پویاست که هر بار تماشای آن، افق های جدیدی از درک و بینش را می گشاید. این فیلم، یادآور قدرت سینما در بیان پیچیده ترین مفاهیم با ساده ترین ابزارهاست و جایگاه کیارستمی را به عنوان یکی از بزرگترین کارگردانان تاریخ سینما تثبیت می کند. اگر تاکنون این فیلم را تماشا نکرده اید، تجربه ای بی نظیر در انتظار شماست. اگر آن را دیده اید، باز هم به آن بازگردید و از عمق بی کران آن لذت ببرید.