نام ترکمنیِ گمیشان و معنای آن

گمیشان منطقه ای با ریشه های عمیق تاریخی و فرهنگی در شمال ایران گنجینه ای از جاذبه های طبیعی و انسان ساخت است. بسیاری به دنبال درک بهتر هویت این خطه پیشینه آن و شناخت دیدنی های منحصر به فردش هستند. این راهنمای جامع با کاوش در ابعاد مختلف گمیشان از نام و نشان آن در زبان ترکمنی گرفته تا پیشینه پرفراز و نشیب موقعیت جغرافیایی خاص در کرانه خزر بافت تاریخی و جاذبه های گردشگری متنوع پاسخی دقیق و کاربردی برای علاقه مندان به این منطقه ارائه می دهد.

فهرست

این بخش شامل فهرستی از موضوعات مورد بررسی در این مقاله جامع درباره گمیشان است.

نام ترکمنی گمیشان و معنای آن

نام محلی و اصیل این منطقه در زبان مردم بومی ترکمن «کوموش دپه» (Kümüşdepe) است که به معنای «تپه نقره ای» ترجمه می شود. ریشه این نام گذاری به چندین روایت بازمی گردد. یکی از دلایل اصلی کشف اشیاء باستانی و به ویژه مقادیر قابل توجهی سکه و ظروف نقره در اواسط دوران قاجار در تپه های اطراف شهر است. نقره در زبان ترکمنی «کوموش» نامیده می شود و این یافته ها دلیلی برای اطلاق این نام به منطقه شد. روایت دیگر به ویژگی های طبیعی منطقه اشاره دارد؛ گفته می شود تپه های نمکی که در گذشته به دلیل نزدیکی بیشتر به آب دریا وجود داشته اند در زیر نور آفتاب یا ماه بازتابی نقره ای فام داشته اند که از دوردست ها قابل مشاهده بوده و این تداعی کننده رنگ نقره ای بوده است. صورت های نوشتاری دیگری نیز برای این نام وجود دارد از جمله «گمیش تپه» و «کمیش دپه» که مورد تأیید برخی از صاحب نظران زبان و ادبیات منطقه است. در واقع گمیشان نام شهرستانی است که شهر گمیش تپه (مرکز آن) سیمین شهر و روستاهای اطراف را در بر می گیرد و در سال ۱۳۸۸ از شهرستان ترکمن جدا شد. این نام ریشه در تاریخ و فرهنگ مردم ترکمن این خطه دارد و بازتابی از ویژگی های جغرافیایی و یافته های باستانی منطقه است.

پیشینه

منطقه ای که امروزه به نام گمیشان شناخته می شود دارای پیشینه ای بسیار کهن است که به دوران اشکانیان بازمی گردد. این منطقه در طول تاریخ به ویژه به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در حاشیه دریای خزر نقش مهمی در مبادلات تجاری و ارتباطات فرهنگی ایفا کرده است. شواهد تاریخی نشان می دهد که در گذشته رودخانه گرگانرود از طریق منطقه گمیش تپه به دریای خزر می ریخته و این نقطه را به یک مسیر آبی مهم تبدیل کرده بود. مسیر قدیمی گرگانرود که در لبه جنوبی تپه «کوره سو» (معروف به کهنه گرگان) و ادامه آن به نام «پرسی آقن» از میان شهر می گذشته نقش حیاتی در این ارتباطات داشته است. گمیش تپه در دوران شکوفایی جزیره آبسکون به عنوان نقطه پایانی مسیر خاکی و آغاز مسیر آبی جاده ابریشم در بخش آسیایی عمل می کرده است. در قرون اخیر نیز کشتی های چوبی بزرگ بادبانی (ناوداران) با حمل و نقل کالا ادامه دهنده این سنت تجاری بوده اند. مردم منطقه با شهرهای ساحلی شمال ایران مانند بندر گز و بندر انزلی و همچنین شهرهای آن سوی مرز در حاشیه دریای خزر مانند حسنقلی چلکن حاجی طرخان و باکو مراودات تجاری گسترده ای داشته اند. بقایای تأسیساتی به نام گمرک خانه در نزدیکی شهر شاهدی بر اهمیت تجاری این منطقه در گذشته است. سفرنامه های سیاحان و رجال تاریخی مانند آرمینوس وامبری محمدعلی شاه قاجار و رضاشاه پهلوی نیز به اهمیت و ویژگی های خاص گمیش تپه در دوران خود اشاره دارند. محمد علی قورخانچی صولت نظام در گزارشی از سال ۱۳۲۰ ه‍.ق مردم جعفر بای ساکن گمیش تپه را از نظر پاکی تمیزی و ثروت ستوده و به رونق بازار و وجود انواع کالاهای روسی و داخلی در آن اشاره کرده است. رضاشاه پهلوی نیز در سفرنامه خود در سال ۱۳۰۵ به عزت نفس مردم و عدم وجود گدایی در این منطقه اشاره دارد. قبل از شکل گیری گمیش تپه به شکل کنونی آثاری باستانی مانند کوموش دپه جیک تپه کوره سو و دیوار دفاعی گرگان در نزدیکی آن وجود داشته اند که قدمت برخی به پیش از اسلام می رسد و در شکل گیری و اهمیت منطقه نقش داشته اند. شکل گیری گمیش تپه به صورت امروزی به دوران قاجار و پهلوی اول بازمی گردد با تأسیساتی مانند گمرک و شهرداری که قدمت برخی از آن ها به حدود یک قرن پیش می رسد و نشان از آغاز دوران جدیدی در تاریخ این شهر دارد.

موقعیت

شهرستان گمیشان در بخش شمالی استان گلستان و در حاشیه شرقی دریای خزر واقع شده است. این منطقه دارای موقعیت جغرافیایی استراتژیکی است که از شمال با کشور ترکمنستان مرز مشترک دارد از جنوب به شهرستان بندر ترکمن متصل است از شرق به شهرستان آق قلا محدود می شود و از سمت غرب به طور مستقیم با آب های دریای خزر در ارتباط است. شهر گمیش تپه که مرکز این شهرستان است در فاصله حدود ۱۹.۵ کیلومتری شمال بندر ترکمن قرار دارد. این موقعیت ساحلی و مرزی همواره بر ویژگی های اقتصادی فرهنگی و اجتماعی منطقه تأثیرگذار بوده است. نزدیکی به دریا و مرز فرصت هایی برای فعالیت های مرتبط با شیلات تجارت و گردشگری ساحلی فراهم کرده است. همچنین قرارگیری در منطقه دشتی و هموار آن را از نظر دسترسی نسبتاً آسان ساخته است. موقعیت گمیشان نسبت به مرکز استان گلستان شهر گرگان نیز قابل توجه است و فاصله آن حدود ۵۷ کیلومتر است که امکان دسترسی به امکانات و خدمات مرکز استان را برای ساکنان فراهم می سازد. این منطقه به دلیل قرارگیری در مسیر مهاجرت پرندگان و وجود تالاب بین المللی از نظر زیست محیطی نیز دارای اهمیت فراوانی است و موقعیت آن در کنار دریا و نزدیکی به رودخانه های اترک و گرگانرود بر اکوسیستم تالابی آن تأثیر مستقیم دارد.

نقشه گمیشان

گمیشان بر روی نقشه به وضوح در بخش شمالی استان گلستان و در امتداد خط ساحلی شرقی دریای خزر مشخص است. این نقشه نشان دهنده موقعیت آن نسبت به همسایگانش از جمله بندر ترکمن در جنوب و مرز ترکمنستان در شمال است. همچنین رابطه آن با آق قلا در شرق و گستره آبی دریای خزر در غرب به خوبی نمایان است. نقشه جغرافیایی منطقه وجود تالاب بین المللی گمیشان را در بخش غربی و شمالی شهرستان نشان می دهد و اهمیت آن را به عنوان یک زیستگاه آبی برجسته می کند. جاده های ارتباطی اصلی که گمیشان را به بندر ترکمن و دیگر شهرهای استان گلستان متصل می کنند نیز بر روی نقشه قابل مشاهده هستند. این نقشه همچنین ممکن است نشانگر نقاط مهمی مانند گل فشان ها سایت های پرورش میگو و سایر تأسیسات مرتبط با اقتصاد منطقه باشد و درک بهتری از پراکندگی جمعیت و فعالیت ها در این محدوده جغرافیایی ارائه دهد.

جمعیت

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن که در سال ۱۳۹۵ انجام شد جمعیت شهر گمیش تپه مرکز شهرستان گمیشان بالغ بر ۱۹٬۱۹۱ نفر بوده است که در قالب ۵٬۱۲۹ خانوار زندگی می کرده اند. بررسی روند رشد جمعیت در این منطقه طی دهه های اخیر نشان دهنده افزایش پیوسته تعداد ساکنان است. به عنوان مثال جمعیت شهر در سال ۱۳۴۵ حدود ۶٬۳۹۱ نفر بوده و در طول پنجاه سال بیش از سه برابر شده است. این رشد جمعیت در دوره های مختلف با نرخ های متفاوتی همراه بوده است؛ به عنوان مثال بین سال های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ شاهد رشد قابل توجه ۴۶.۸ درصدی بوده ایم در حالی که در دوره پنج ساله منتهی به سال ۱۳۹۵ نرخ رشد ۸.۷ درصد بوده است. این آمار و ارقام نشان دهنده توسعه نسبی و مهاجرت به این منطقه در طول زمان است. ترکیب جمعیتی و توزیع سنی ساکنان نیز از دیگر اطلاعات مهمی است که در سرشماری ها مورد بررسی قرار می گیرد و به برنامه ریزی های شهری و منطقه ای کمک می کند. افزایش جمعیت نیازمند توسعه زیرساخت ها و خدمات عمومی متناسب با نیازهای رو به رشد جامعه محلی است.

مردم

اکثریت قاطع مردم ساکن در شهر و شهرستان گمیشان از قوم ترکمن هستند و به زبان ترکمنی که یکی از زبان های شاخه اغوز خانواده زبان های ترکی است تکلم می کنند. مردم ترکمن این منطقه از نظر مذهبی مسلمان و پیرو مذهب اهل سنت شاخه حنفی هستند. این هویت قومی و مذهبی نقش بسیار مهمی در شکل گیری فرهنگ آداب و رسوم و سبک زندگی مردم گمیشان ایفا می کند. ترکمن ها دارای تاریخ ادبیات موسیقی و هنرهای سنتی غنی هستند که در زندگی روزمره و مناسبت های خاص آن ها نمود پیدا می کند. مهمان نوازی سخت کوشی و پایبندی به سنت ها از ویژگی های بارز مردم این خطه است. مشاغل سنتی مانند قالی بافی نمد مالی سوزن دوزی و همچنین فعالیت های مرتبط با دریا مانند ماهیگیری و صیادی بخش مهمی از معیشت و فرهنگ مردم را تشکیل می دهند. با وجود تحولات اجتماعی و اقتصادی بسیاری از سنت ها و آیین های بومی همچنان در میان مردم گمیشان زنده نگه داشته شده اند. زندگی در کنار دریا و ارتباط دیرینه با آن تأثیر عمیقی بر فرهنگ و روحیه مردم این منطقه گذاشته است. همچنین قرارگیری در منطقه مرزی تبادلات فرهنگی با کشور همسایه ترکمنستان را نیز تسهیل کرده است.

آب و هوا

آب و هوای منطقه گمیشان به طور کلی در دسته اقلیم استپی محلی طبقه بندی می شود که با میزان بارش نسبتاً کم در طول سال مشخص می گردد. بر اساس سامانه طبقه بندی اقلیمی کوپن این اقلیم به صورت BSk نمایش داده می شود. میانگین دمای سالانه در گمیشان حدود ۱۷.۶ درجه سانتی گراد است. میزان بارندگی سالانه به طور متوسط حدود ۳۸۱ میلی متر ثبت شده است اگرچه این میزان در سال های مختلف ممکن است نوسان داشته باشد. توزیع بارش در فصول مختلف سال یکنواخت نیست؛ به طوری که کمترین میزان بارش معمولاً در ماه ژوئن (خرداد) با حدود ۱۲ میلی متر و بیشترین میزان بارش در ماه مارس (اسفند) با حدود ۵۶ میلی متر رخ می دهد. از نظر دما گرم ترین ماه سال معمولاً ماه اوت (مرداد) با میانگین دمای حدود ۲۷.۸ درجه سانتی گراد و سردترین ماه سال ماه ژانویه (دی) با متوسط دمای حدود ۷.۷ درجه سانتی گراد است. این نشان دهنده دامنه تغییرات دمایی حدود ۲۰.۱ درجه سانتی گراد در طول سال است. زمستان ها در گمیشان نسبتاً سرد و تابستان ها نسبتاً گرم و شرجی هستند. قرارگیری رشته کوه های البرز در جنوب و شرق استان گلستان باعث می شود ابرهای بارانی عمدتاً به سمت دامنه های کوهستان کشیده شوند و همین امر دلیل بارش کمتر در مناطق دشتی و ساحلی مانند گمیشان است. با این حال نزدیکی به دریای خزر بر رطوبت هوا به ویژه در فصول گرم سال تأثیرگذار است.

گونه های بافت قدیم شهر کمیش دپه

بافت قدیم شهر گمیش تپه که به آن کمیش دپه نیز گفته می شود شامل مجموعه ای از ساختمان ها و محلات تاریخی است که هر یک ویژگی های معماری و اجتماعی خاص خود را دارند. این بافت قدیمی شامل محلات مختلفی است که بر اساس طوایف یا مشاغل شکل گرفته اند. به عنوان مثال محله شیر محمدی ها که اقتصادشان بیشتر وابسته به زمین داری بوده و دارای ساختمان های متعدد با معماری خاص خود بوده اند. محله خوزینی ها که ارتباط تنگاتنگی با دریا و ماهیگیری و تجارت داشتند و ساختمان های چوبی قدیمی بسیاری در این محله وجود داشته است. محله مظفری ها که دارای ساختمان های آجری و مسجد قدیمی هستند و معماری برخی بناها در آنجا متأثر از سبک روسی است. محله شیروانی ها که با ساختمان های آجری دو طبقه و پوشش شیروانی حلبی مشخص می شوند و محله مصطفائی ها که ترکیبی از ساختمان های چوبی و آجری قدیمی را در خود جای داده بود. همچنین محله دستان حاجی ها که در جنوب غربی شهر قرار داشته و اقتصاد مردم آن بیشتر بر پایه دامداری صیادی و شکار بوده است. این تنوع در بافت قدیم بازتابی از ساختار اجتماعی و اقتصادی گذشته شهر است. ساختمان های قدیمی به ویژه آن هایی که از چوب ساخته شده اند دارای ویژگی های معماری منحصر به فردی مانند اتاق های تو در تو دالان ها و شومینه های خاص هستند که نشان از مهارت و دانش معماری استادکاران محلی دارد که با الهام از سبک های معماری مناطق دیگر به ویژه روسیه و با استفاده از مصالح بومی و وارداتی این بناها را خلق کرده اند. این بافت تاریخی بخش مهمی از هویت فرهنگی گمیشان را تشکیل می دهد.

روز ملی گمیش تپه

روز ملی شهر گمیش تپه که به عنوان مرکز شهرستان گمیشان شناخته می شود در تاریخ ۲۹ مرداد ماه جشن گرفته می شود. این روز به مناسبت سالروز تأسیس بلدیه یا شهرداری گمیش تپه در تاریخ ۲۹ مرداد ۱۳۰۹ هجری شمسی تعیین شده است. تأسیس شهرداری نقطه عطفی در تاریخ معاصر این شهر محسوب می شود چرا که نشان دهنده آغاز فعالیت های رسمی مدیریت شهری و توسعه زیرساخت های نوین در گمیش تپه بوده است. این تاریخ نمادی از ورود شهر به دوران جدیدی از حیات خود و سازماندهی امور شهری به شیوه ای مدرن است. برگزاری مراسم و برنامه های ویژه در این روز فرصتی برای گرامیداشت تاریخ و هویت شهر معرفی دستاوردها و توانمندی های محلی و تقویت همبستگی میان شهروندان است. این روز بهانه ای برای یادآوری پیشینه تاریخی و فرهنگی گمیش تپه و تأکید بر اهمیت آن در بستر منطقه ای و ملی است.

شهرهای خواهرخوانده

شهر گمیش تپه در راستای توسعه روابط فرهنگی و اقتصادی با شهرهای دیگر اقدام به برقراری پیوند خواهرخواندگی با چند شهر کرده است. بر اساس اطلاعات موجود شهر گمیش تپه با دو شهر در کشور قزاقستان پیوند خواهرخواندگی دارد. این شهرها شامل اکتائو و فورت شوچنکو هستند که هر دو از شهرهای ساحلی و مهم قزاقستان در حاشیه دریای خزر محسوب می شوند. پیوند خواهرخواندگی با این شهرها در سال ۱۳۹۳ شمسی (۲۰۱۴ میلادی) برقرار شده است. این ارتباطات با هدف تقویت همکاری ها در زمینه های مختلف فرهنگی گردشگری اقتصادی و اجتماعی صورت می گیرد و فرصتی برای تبادل تجربیات و شناخت متقابل فراهم می آورد. انتخاب شهرهای ساحلی در کشور همسایه که دارای شباهت های فرهنگی و جغرافیایی هستند می تواند به توسعه همکاری ها در زمینه های مشترک مانند شیلات تجارت دریایی و گردشگری ساحلی کمک کند.

جاذبه های گردشگری

گمیشان با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص خود در کنار دریای خزر و پیشینه تاریخی غنی دارای مجموعه ای متنوع از جاذبه های گردشگری است که هم علاقه مندان به طبیعت و هم دوستداران تاریخ و فرهنگ را به خود جذب می کند. از تالاب های بین المللی با پرندگان مهاجر گرفته تا بقایای دیوارهای تاریخی خانه های قدیمی با معماری منحصر به فرد و موزه های مردم شناسی هر گوشه از این منطقه داستانی برای گفتن دارد. در ادامه به معرفی تفصیلی برخی از مهمترین این جاذبه ها می پردازیم.

تالاب بین المللی گمیشان

تالاب بین المللی گمیشان یکی از مهمترین اکوسیستم های آبی در شمال ایران و یکی از جاذبه های طبیعی اصلی این منطقه است. این تالاب با وسعتی حدود ۱۷۷۰۰ هکتار و عمق متوسط یک و نیم متر در شمال شرق بندر ترکمن و در غرب شهر گمیش تپه قرار گرفته است. این تالاب از سمت جنوب به رودخانه گرگان از شمال به رودخانه اترک و از غرب به نواری از تپه های شنی که آن را از دریای خزر جدا می کند محدود می شود. تالاب گمیشان به دلیل اهمیت اکولوژیکی و زیستگاهی خود به عنوان یک تالاب بین المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. این پهنه آبی زیستگاه انواع گونه های گیاهی و جانوری به ویژه پرندگان مهاجر است. در فصول سرد سال هزاران پرنده آبزی و کنارآبزی از مناطق سردسیر به این تالاب مهاجرت کرده و زمستان را در اینجا سپری می کنند که این موضوع تالاب گمیشان را به یکی از مهمترین سایت های پرنده نگری در ایران تبدیل کرده است. گونه های مختلفی از پرندگان کمیاب و در معرض خطر انقراض نیز در این تالاب مشاهده می شوند. علاوه بر پرندگان این تالاب محل زندگی انواع ماهی سخت پوستان و دوزیستان نیز می باشد. متأسفانه تالاب گمیشان نیز مانند بسیاری از تالاب های دیگر در معرض تهدیداتی مانند خشکسالی کاهش ورودی آب به دلیل احداث سدها بر روی گرگانرود و همچنین آلودگی قرار دارد که نیازمند توجه و اقدامات حفاظتی جدی است تا این زیستگاه ارزشمند حفظ شود. بخشی از این تالاب به مساحت چهارده هزار هکتار از سال ۱۳۷۶ به عنوان منطقه ممنوعه شکار تحت حفاظت قرار گرفته است.

دیوار دفاعی گرگان

دیوار بزرگ گرگان که با نام های دیوار سرخ مار سرخ سد اسکندر سد انوشیروان سد فیروز و قزل آلانگ نیز شناخته می شود یکی از شگفت انگیزترین سازه های دفاعی جهان باستان و از مهمترین آثار تاریخی استان گلستان است. این دیوار عظیم که قدمت آن به اواخر دوره ساسانی (قرن پنجم و ششم میلادی) بازمی گردد با هدف جلوگیری از هجوم اقوام مهاجم شمالی به داخل فلات ایران در امتداد جلگه گرگان ساخته شده بود. دیوار از کنار دریای خزر در نزدیکی گمیش تپه آغاز شده و تا کوه های گلیداغ در شمال شرق کلاله امتداد می یافته است. با طول تقریبی ۲۰۰ کیلومتر این دیوار پس از دیوار بزرگ چین دومین دیوار دفاعی طولانی جهان محسوب می شود و اهمیت نظامی و مهندسی بی نظیری داشته است. در طول مسیر دیوار بقایای سازه های مرتبط مانند خندق کوره های آجرپزی برای تأمین مصالح سدها و کانال های هدایت آب و همچنین مجموعه ای از قلعه ها و پادگان ها (شامل قلعه های متصل به دیوار و قلعه های شهرهای مجاور) کشف شده اند که نشان دهنده پیچیدگی و مقیاس عظیم این پروژه دفاعی است. مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این دیوار آجرهای پخته شده بوده اند که رنگ آن ها عمدتاً بین طلایی کم رنگ و قرمز متمایل است و به همین دلیل به آن دیوار سرخ نیز گفته می شود. این دیوار در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده است و بقایای آن امروزه به عنوان یک سایت باستان شناسی مهم و جاذبه گردشگری مورد بازدید قرار می گیرد و گواهی بر توانمندی های دفاعی و مهندسی ایرانیان در دوران باستان است.

موزه مردم شناسی گمیشان

موزه مردم شناسی گمیشان در قلب بافت سنتی و زیبای شهر در ساختمانی تاریخی و ارزشمند به نام خانه گوکلانی قرار دارد. این بنای قدیمی که قدمت آن به دوره پهلوی اول بازمی گردد خود یکی از نمونه های معماری بومی منطقه است و فضایی مناسب برای نمایش گوشه هایی از فرهنگ غنی مردم ترکمن فراهم آورده است. با توجه به اینکه اکثریت جمعیت شهرستان گمیشان را ترکمن ها تشکیل می دهند که دارای پیشینه ای قوی در حوزه صنایع دستی و آیین های سنتی هستند این موزه به معرفی جنبه های مختلف زندگی فرهنگ و هنر این قوم اختصاص یافته است. بخش های مختلف موزه به نمایش آداب و رسوم شیوه زندگی سنتی یک خانواده ترکمن و مشاغل بومی می پردازد. همچنین بخش های ویژه ای به معرفی و نمایش هنرهای دستی ترکمن ها اختصاص داده شده است از جمله بافندگی (مانند قالی بافی نمد مالی و گلیم بافی) سوزن دوزی های زیبا ساخت زیورآلات سنتی با طرح های خاص ترکمنی و حصیربافی. علاوه بر بخش های نمایشگاهی موزه مردم شناسی گمیشان دارای کارگاه های آموزشی نیز می باشد که با هدف حفظ احیا و ترویج صنایع دستی سنتی ترکمن فعالیت می کنند و فرصتی برای علاقه مندان جهت یادگیری این هنرها فراهم می آورند. بازدید از این موزه راهی عالی برای آشنایی عمیق تر با تاریخ فرهنگ هنر و سبک زندگی مردم ترکمن منطقه گمیشان است.

خانه های قدیمی

یکی از ویژگی های بارز و جذاب بافت تاریخی شهر گمیش تپه وجود خانه های قدیمی با معماری خاص و منحصر به فرد است. بسیاری از این بناها به ویژه آن هایی که در دوران قاجار و پهلوی اول ساخته شده اند تماماً از چوب و الوارهایی که در گذشته از مناطق همسایه مانند شوروی سابق وارد می شده بنا گردیده اند. این خانه ها غالباً دو یا حتی سه طبقه هستند و نشان دهنده سطح زندگی و وضعیت اقتصادی ساکنان در آن دوران می باشند. معماری این خانه ها دارای جزئیات جالبی است؛ از جمله اتاق های متعدد و تو در تو که با دالان ها به هم متصل می شوند تراس های چوبی زیبا و شومینه هایی که برای گرمایش در فصول سرد استفاده می شده اند. نکته قابل توجه در ساخت این بناهای چوبی استفاده گسترده از اتصالات خراطی و کمترین میزان استفاده از میخ است که نشان دهنده مهارت بالای استادکاران و تکنیک های سنتی ساخت و ساز است. این ساختمان ها توسط معماران محلی که با الهام از سبک های رایج در مناطق دیگر و بر اساس تجربه و سلیقه خود طراحی می کردند ساخته می شدند. طرح و نقشه های این خانه ها معمولاً به صورت امروزی ترسیم نمی شده بلکه بر اساس تجربه و دانش استادکار شکل می گرفته است. با وجود گذشت زمان برخی از این خانه های قدیمی هنوز پابرجا هستند و تعدادی از آن ها مرمت شده و به عنوان اقامتگاه های بوم گردی مورد استفاده قرار می گیرند که فرصتی بی نظیر برای تجربه زندگی در فضایی تاریخی و آشنایی با معماری بومی منطقه را برای گردشگران فراهم می آورد. این خانه ها بخشی زنده از میراث فرهنگی گمیشان محسوب می شوند.

بازار ماهی و ساحل گمیشان

ساحل گمیشان بخشی از کرانه شرقی دریای خزر در محدوده شهرستان گمیشان است که فضایی دلنشین برای تفریح و گذراندن اوقات فراغت فراهم می کند. این ساحل عمدتاً ماسه ای است و در مجاورت تالاب بین المللی گمیشان قرار دارد. یکی از فعالیت های محبوب در این منطقه قایق سواری در آب های آرام تالاب یا بخش های کم عمق دریا در نزدیکی ساحل است که امکان اجاره انواع قایق برای این منظور وجود دارد. جذابیت دیگر این منطقه بازار ماهی گمیشان است که در نزدیکی ساحل قرار گرفته است. این بازار محلی برای عرضه انواع ماهی های صید شده از دریای خزر و تالاب است. صیادان محلی صید روز خود را که می تواند شامل گونه هایی مانند ماهی سفید کپور کفال و در گذشته ماهیان خاویاری نیز باشد در این بازار به فروش می رسانند. بازار ماهی گمیشان نه تنها محلی برای خرید محصولات تازه دریایی است بلکه فرصتی برای آشنایی با زندگی و معیشت مردم محلی که ارتباط تنگاتنگی با دریا و صیادی دارند فراهم می آورد. بوی دریا و ماهی تازه جنب و جوش فروشندگان و خریداران و امکان تهیه مواد اولیه برای طبخ غذاهای محلی تجربه ای جذاب برای بازدیدکنندگان است. متأسفانه به دلیل کاهش سطح آب دریا و تالاب و همچنین محدودیت های صید فعالیت این بازار ممکن است در سال های اخیر دستخوش تغییراتی شده باشد اما همچنان بخشی مهم از هویت اقتصادی و فرهنگی منطقه محسوب می شود.

گل فشان قارن یارق

گل فشان قارن یارق یکی از پدیده های طبیعی ژئولوژیکی جالب توجه در نزدیکی گمیشان است. گل فشان ها ساختارهایی مخروطی شکل هستند که از دهانه آن ها به جای مواد مذاب مخلوطی از گل آب و گاز از اعماق زمین به بیرون فوران می کند یا به آرامی نشت می یابد. گل فشان قارن یارق که امروزه بیشتر به صورت تپه ای مخروطی با آثار فرسایش مشهود دیده می شود در گذشته فعالیت بیشتری داشته است. گازهایی که باعث فوران یا نشت گل می شوند معمولاً از تله های نفتی و گازی موجود در لایه های زیرین زمین منشأ می گیرند. مکانیسم خروج مواد از گل فشان شباهت هایی به فوران آتشفشان دارد به همین دلیل به آن ها آتشفشان گل نیز گفته می شود. قطر دهانه گل فشان قارن یارق در منابع مختلف بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ متر ثبت شده است. نام «قارن یارق» در زبان ترکمنی به معنای «شکم پاره» یا «جایی که شکم زمین شکافته شده» است که توصیفی گویا از ماهیت این پدیده زمین شناختی است. در نزدیکی گمیشان گل فشان دیگری به نام نفتلیجه نیز وجود دارد که به دلیل رنگ صورتی خاص گل آن شهرت یافته است؛ این رنگ صورتی ناشی از وجود مقادیر بالای عنصر ید در ترکیب گل است. گل فشان ها علاوه بر جذابیت توریستی ممکن است دارای خواص درمانی نیز باشند اگرچه استفاده از گل آن ها برای مقاصد درمانی نیازمند بررسی های علمی و تأیید متخصصان است. بازدید از گل فشان قارن یارق فرصتی برای مشاهده یکی از پدیده های کمتر دیده شده زمین شناسی در منطقه است.

سوغات غذاها و صنایع دستی

گمیشان به عنوان منطقه ای با فرهنگ ترکمنی غنی و موقعیت جغرافیایی خاص در کنار دریا دارای تنوعی از سوغات غذاهای سنتی و صنایع دستی است که بازتاب دهنده سبک زندگی و معیشت مردم این دیار است. از محصولات دریایی تازه و فرآوری شده گرفته تا شیرینی جات محلی و دست بافته های زیبا هر یک می تواند یادگاری ارزشمند از سفر به این منطقه باشد. این محصولات نه تنها جنبه تجاری دارند بلکه بخشی از میراث فرهنگی و هنری مردم گمیشان محسوب می شوند.

شیرینی جات

شیرینی جات سنتی بخش مهمی از فرهنگ غذایی مردم ترکمن از جمله ساکنان گمیشان را تشکیل می دهند. این شیرینی ها که اغلب با استفاده از مواد اولیه ساده و در دسترس تهیه می شوند در مناسبت ها و جشن های مختلف مورد استفاده قرار می گیرند. از جمله شیرینی جات معروف گمیشان می توان به بیشمه (نوعی شیرینی سرخ شده) تاتارچورک قاتلامه (نوعی نان یا شیرینی لایه ای) بورگ (شبیه پیراشکی سنتی) چاپادی اگمگ پتیر و قاویرچ مارچ چورک اشاره کرد. هر یک از این شیرینی ها دارای طرز تهیه و طعم خاص خود هستند و بخشی از هویت آشپزی محلی را تشکیل می دهند. تهیه این شیرینی ها اغلب به صورت خانگی و با مهارت و تجربه ای که نسل به نسل منتقل شده انجام می شود و طعم اصیل و سنتی آن ها تجربه ای دلپذیر برای بازدیدکنندگان فراهم می کند.

سوغات دریایی

با توجه به موقعیت گمیشان در کنار دریای خزر و اهمیت صیادی در معیشت مردم محصولات دریایی بخش مهمی از سوغات این منطقه را تشکیل می دهند. انواع ماهی های تازه صید شده مانند کپور کفال و در گذشته ماهیان خاویاری از اصلی ترین این سوغات هستند که می توان آن ها را از بازارهای محلی تهیه کرد. علاوه بر ماهی تازه فرآورده های دریایی فرآوری شده نیز به عنوان سوغات عرضه می شوند. ماهی خشک شده چونتا (نوعی جویدنی که از بخش هایی از ماهیان خاویاری تهیه و به صورت نمک سود و دود داده می شود) و قاویرغا (یکی دیگر از فرآورده های ماهیان خاویاری) از جمله این محصولات هستند که کمتر شناخته شده اند اما بخشی از سنت های غذایی منطقه محسوب می شوند. روغن ماهیان خاویاری نیز که دارای ارزش غذایی بالایی است از دیگر سوغات مرتبط با دریا در این منطقه است. این سوغات دریایی بازتابی از ارتباط دیرینه مردم گمیشان با دریا و بهره برداری از منابع آن است.

غذاهی سنتی

غذاهای سنتی مردم ترکمن در گمیشان تحت تأثیر فرهنگ بومی دسترسی به مواد اولیه محلی (به ویژه محصولات دریایی دام و کشاورزی) و شرایط اقلیمی منطقه شکل گرفته اند. این غذاها اغلب ساده اما مقوی و خوش طعم هستند. چکدیرمه (که گاهی به آن استانبولی پلو ترکمنی نیز گفته می شود و با برنج گوشت و گوجه فرنگی تهیه می شود) یاهانا (نوعی خورش یا آبگوشت محلی) و سوزمه (نوعی پلو یا غذای برنجی) از جمله غذاهای سنتی معروف منطقه هستند. همچنین استفاده از دوغ شتر که در مناطق ترکمن نشین رواج دارد در این منطقه نیز دیده می شود و به عنوان نوشیدنی محلی مصرف می گردد. این غذاها با استفاده از دستور پخت های سنتی که از مادران به دختران منتقل شده تهیه می شوند و طعم و عطر خاص خود را دارند. چشیدن غذاهای سنتی گمیشان بخشی جدایی ناپذیر از تجربه سفر به این منطقه و آشنایی با فرهنگ غذایی مردم ترکمن است.

صنایع دستی

صنایع دستی در گمیشان به ویژه در میان زنان و دختران ترکمن از رونق بالایی برخوردار است و بازتاب دهنده ذوق و هنر مردم این منطقه است. قالی و قالیچه دستباف ترکمن با نقش ها و طرح های اصیل و رنگ های زنده مهمترین و شناخته شده ترین صنعت دستی این منطقه است. نقوش قالی ترکمن هر یک دارای معنا و مفهوم خاصی هستند و داستان ها و باورهای مردم را روایت می کنند. گلیم بافی نیز از دیگر هنرهای بافندگی رایج است. سوزن دوزی ترکمن به ویژه بر روی لباس های سنتی با طرح های ظریف و رنگارنگ زیبایی خاصی به محصولات می بخشد. توربافی صیادی که مرتبط با معیشت مردم و فعالیت های دریایی است نیز نوعی صنعت دستی کاربردی محسوب می شود. تولید زیورآلات سنتی ترکمن با استفاده از نقره و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی با طرح های خاص و نمادین نیز از دیگر هنرهای رایج است. دوخت لباس های سنتی ترکمن که هر یک با توجه به سن و موقعیت اجتماعی فرد طراحی می شوند و با سوزن دوزی تزئین می گردند نیز بخشی از صنایع دستی منطقه است. همچنین ساخت قایق های چوبی که برای صیادی و حمل و نقل در دریا و تالاب استفاده می شده از مهارت های سنتی مردان منطقه بوده است. این صنایع دستی نه تنها منبع درآمدی برای خانواده ها هستند بلکه حافظان هنرهای سنتی و هویت فرهنگی مردم ترکمن محسوب می شوند.

سوالات متداول

گمیشان در کجاست؟

گمیشان شهرستانی در استان گلستان در شمالی ترین قسمت حاشیه شرقی دریای خزر واقع شده و از شمال به ترکمنستان از جنوب به بندر ترکمن از شرق به آق قلا و از غرب به دریای خزر محدود می شود.

چگونه باید به گمیشان رفت؟

برای رسیدن به گمیشان ابتدا باید به گرگان یا بندر ترکمن سفر کنید. از گرگان حدود ۵۷ کیلومتر و از بندر ترکمن حدود ۲۰ کیلومتر فاصله دارد و دسترسی به آن از طریق جاده های آسفالته امکان پذیر است.

بهترین فصل برای سفر به گمیشان و دیدن پرندگان مهاجر چه زمانی است؟

بهترین زمان برای بازدید از گمیشان به ویژه برای مشاهده پرندگان مهاجر در تالاب بین المللی آن فصول پاییز و زمستان است که هزاران پرنده از مناطق سردسیر به این تالاب پناه می آورند. فصل بهار نیز برای لذت بردن از طبیعت سرسبز منطقه مناسب است.

دلیل صورتی بودن گل فشان نفتلیجه چیست؟

رنگ صورتی منحصر به فرد گل فشان نفتلیجه که در نزدیکی گمیشان قرار دارد ناشی از وجود غلظت بالای مواد معدنی به ویژه عنصر ید در گل خروجی از دهانه آن است.

جاذبه های تاریخی گمیشان چه هستند؟

از جمله مهمترین جاذبه های تاریخی در منطقه گمیشان می توان به بقایای دیوار دفاعی گرگان (قزل آلانگ) خانه های قدیمی با معماری خاص چوبی و آجری و موزه مردم شناسی گمیشان که بازتاب دهنده فرهنگ و پیشینه مردم ترکمن است اشاره کرد.