نگاهی بر تاریخچه ساخت آسیاب های آبی دزفول

دزفول شهری باستانی در شمال خوزستان گنجینه ای از سازه های آبی تاریخی را در دل خود جای داده است. در میان این آثار ارزشمند آسیاب های آبی دزفول بر روی رودخانه دز نمادی از نبوغ مهندسی و قدمت این سرزمین به شمار می روند. این سازه های کهن که ریشه در دوران ساسانی دارند نه تنها برای قرن ها نقش حیاتی در زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه ایفا کرده اند بلکه امروزه نیز به عنوان یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری دزفول بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود فرامی خوانند. آشنایی با تاریخچه معماری و عملکرد این آسیاب ها درکی عمیق تر از میراث غنی دزفول و اهمیت حفظ این آثار باستانی ارائه می دهد.

تاریخچه آسیاب های آبی دزفول

قدمت آسیاب های آبی دزفول

آسیاب های آبی دزفول سازه هایی باستانی هستند که قدمت بخش های اصلی آن ها به دوران ساسانیان حدود ۱۷۰۰ سال پیش بازمی گردد. این تاریخ گذاری تقریباً همزمان با دوره ساخت شهر دزفول و پل قدیمی آن است. برخی باستان شناسان مانند رومن گیرشمن سیستم آبیاری و تقسیم بندی آب مرتبط با این آسیاب ها را قدیمی ترین سیستم آبیاری جهان می دانند و قدمت آن را حدود ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ سال تخمین زده اند. این قدمت طولانی آسیاب های دزفول را به یکی از کهن ترین سازه های هیدرولیکی ایران تبدیل کرده است.

سرگذشت آسیاب ها

آسیاب های آبی دزفول که در ابتدا برای آرد کردن گندم مورد استفاده قرار می گرفتند در طول قرون متمادی از دوره ساسانیان تا قاجار و پهلوی پابرجا مانده و به اقتصاد شهر رونق بخشیدند. در کنار بخش های ساسانی قسمت هایی نیز در دوران صفویه و قاجار به این مجموعه اضافه شده است. تعداد اولیه این آسیاب ها حدود ۵۰ تا ۶۰ حلقه برآورد می شود که در سه بخش رودخانه دز از جمله زیر پل قدیم و جدید و محدوده علی کله پراکنده بوده اند. با گذشت زمان و به دلیل طغیان رودخانه و عوامل طبیعی بسیاری از آن ها تخریب شده و امروزه حدود ۲۰ حلقه از این آسیاب ها باقی مانده است. این سازه ها به عنوان یکی از آثار تاریخی دزفول در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند و سیستم کلی آن ها نیز به عنوان بخشی از سازه های آبی تاریخی شهرت جهانی یافته است.

آسیاب های آبی دزفول؛ سازه های مقاوم دوره ی ساسانی

استحکام و پایداری آسیاب های آبی دزفول مدیون مهندسی پیشرفته و مصالح مقاوم به کار رفته در دوران ساسانی است. این سازه ها با استفاده از ملات ساروج آجر قلوه سنگ رودخانه ای و خاکستر ساخته شده اند که مقاومت بالایی در برابر جریان آب و رطوبت دارند. پایه های آسیاب ها نیز از ملات گچ خاکستر و آجر در ردیف های متوالی بنا شده اند. معماری اولیه آن ها شبیه به یک سد یا پل بند بوده که وظیفه هدایت و تقسیم آب رودخانه را بر عهده داشته است. طاق های عظیمی که روی برخی از دهانه های آسیاب ها دیده می شود شباهت زیادی به ایوان های دوره ساسانی دارد و نشان از اهمیت این سازه ها در گذشته دارد. این سازه ها با وجود گذشت قرن ها و تخریب های ناشی از عوامل طبیعی همچنان بخش هایی از عظمت خود را حفظ کرده اند که گواهی بر دانش بالای مهندسی ساسانیان در زمینه سازه های آبی است.

معماری آسیاب های آبی دزفول

نقشه و معرفی بخش های مختلف

معماری آسیاب های آبی دزفول با هدف مدیریت جریان آب رودخانه دز طراحی شده است. ساختار اولیه این آسیاب ها به گونه ای بوده که مانند یک سد عمل کرده و آب را برای استفاده به مسیرهای مورد نظر هدایت کند. یکی از اجزای کلیدی این سیستم پل بند یا دمبرج است که اتاقک هایی با ارتفاع حدود ۴ متر بوده و جریان اصلی رودخانه را تقسیم می کرده است. این اتاقک ها با گذشت زمان دستخوش تغییراتی شده و به اتاقک های آسیاب تبدیل شده اند. در فصول کم آبی از سازه های دیگری به نام چوسله استفاده می شد که سبدهای حصیری پر از سنگ بودند و با قرار دادن آن ها در مسیر آب سطح آب را بالا آورده و به سمت آسیاب ها هدایت می کردند.

مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این سازه ها شامل قلوه سنگ رودخانه ای آجر و ملات ساروج است که از مواد رایج و مستحکم در معماری ساسانی به شمار می روند. در بخش هایی که در دوره های بعدی مانند صفویه و قاجار بازسازی یا اضافه شده اند استفاده از ملات گچ نیز مشاهده می شود. دیوارهای اصلی آسیاب ها از آجر قلوه سنگ و ملات ساروج ساخته شده اند. شکل کلی برخی از این سازه ها شبیه به بدنه کشتی طراحی شده که این فرم به کنترل حجم و فشار آب ورودی به آسیاب کمک شایانی می کرده است. این طراحی هوشمندانه نقش مهمی در مدیریت پایدار منابع آبی رودخانه دز در طول تاریخ ایفا کرده است.

نحوه عملکرد آسیاب های آبی دزفول

عملکرد آسیاب های آبی دزفول بر اساس نیروی محرکه آب رودخانه استوار بود. هر آسیاب دارای دو سنگ بزرگ بود که یکی در پایین ثابت قرار می گرفت و دیگری در بالای آن با نیروی آب به چرخش درمی آمد. آب رودخانه از طریق کانال های هدایت کننده به زیر سنگ بالایی وارد شده و با فشار خود باعث چرخش آن می شد. گندم از طریق دریچه ای در مرکز سنگ بالایی وارد شده و بین دو سنگ قرار می گرفت. با چرخش سنگ بالایی بر روی سنگ پایینی گندم ساییده شده و به آرد تبدیل می شد.

این سیستم مکانیکی ساده اما کارآمد امکان آرد کردن مقادیر زیادی غلات را فراهم می کرد. در گذشته هر آسیاب توسط تیمی از کارگران اداره می شد که وظایف مختلفی از جمله حمل گندم ریختن آن در آسیاب کنترل سنگ ها و جمع آوری آرد نهایی را بر عهده داشتند. این فرآیند نشان دهنده تعامل انسان با محیط طبیعی و بهره گیری هوشمندانه از انرژی آب برای تأمین نیازهای اساسی جامعه در طول قرن ها بوده است.

آسیاب های آبی دزفول امروزه

امروزه آسیاب های آبی دزفول به عنوان یکی از مهم ترین آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری شهر شناخته می شوند. بخش هایی از این مجموعه در فهرست آثار ملی ایران و همچنین در لیست میراث جهانی (به عنوان بخشی از سازه های آبی تاریخی) به ثبت رسیده اند. این آسیاب ها که گاهی از آن ها به عنوان «موزه آب» نیز یاد می شود امکان بازدید از سازه های آبی باستانی دوران ساسانی را برای علاقه مندان فراهم می آورند.

اگرچه بسیاری از حلقه های آسیاب به دلیل عوامل طبیعی و گذشت زمان تخریب شده اند و نیاز به مرمت دارند اما تلاش هایی برای بازسازی و حفظ این میراث ارزشمند در حال انجام است. سازمان نوسازی و بهسازی دزفول برنامه هایی برای مرمت بخش های آسیب دیده در نظر گرفته است. قرارگیری این سازه ها در بستر رودخانه دز مجاورت با جاده ساحلی پارک ساحلی رعنا و پل قدیم دزفول این منطقه را به یکی از قطب های گردشگری شهر تبدیل کرده است و بازدیدکنندگان می توانند در کنار لذت بردن از طبیعت رودخانه با تاریخ و مهندسی کهن دزفول آشنا شوند.

راه های دسترسی به آسیاب های آبی دزفول

آسیاب های آبی دزفول در سه بخش اصلی بر روی رودخانه دز قرار گرفته اند که دسترسی به آن ها را از نقاط مختلف شهر امکان پذیر می سازد. بخش عمده و شناخته شده این آسیاب ها در نزدیکی سد تنظیمی دزفول (یا پل بند ساسانی) و زیر پل قدیم واقع شده اند. برای دسترسی به این بخش می توانید به سمت سد تنظیمی رفته و سپس با کمی پیاده روی در امتداد رودخانه به سمت جنوب به آن ها برسید. بخش های دیگری نیز زیر پل جدید دزفول و در محدوده تفریحگاه علی کله مشاهده می شوند که از طریق مسیرهای دسترسی به این مناطق قابل بازدید هستند.

دسترسی به آسیاب ها با خودروی شخصی از طریق جاده های ساحلی اطراف رودخانه دز امکان پذیر است. همچنین با استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی یا تاکسی نیز می توان به مناطق نزدیک به آسیاب ها رسید و سپس با پیاده روی کوتاه به محل سازه ها دسترسی پیدا کرد. مسیرهای منتهی به پل قدیم و پل جدید دزفول نیز از جمله راه های اصلی دسترسی به این مجموعه تاریخی هستند.

شرایط بازدید

بازدید از محوطه آسیاب های آبی دزفول برای عموم آزاد است و نیازی به پرداخت هزینه ورودی ندارد. این محوطه در تمام طول شبانه روز قابل دسترسی است اما بهترین زمان برای بازدید و عکاسی معمولاً در طول روز و ساعات روشن است. به دلیل قرارگیری آسیاب ها در بستر رودخانه شرایط بازدید ممکن است تحت تأثیر سطح آب رودخانه قرار گیرد به خصوص در فصول پرآبی یا پس از بارندگی های شدید. توصیه می شود پیش از بازدید اطلاعات لازم در خصوص شرایط رودخانه را کسب کنید.

امکانات رفاهی در نزدیکی آسیاب های آبی دزفول

اطراف مجموعه آسیاب های آبی دزفول به خصوص در نزدیکی پل قدیم و جاده ساحلی امکانات رفاهی متنوعی برای بازدیدکنندگان فراهم شده است. در این منطقه می توانید از رستوران ها سفره خانه های سنتی و کافه های متعددی که در کنار رودخانه قرار دارند استفاده کنید و از فضای دلنشین لذت ببرید. همچنین در نزدیکی این محوطه پارک های ساحلی مانند پارک رعنا وجود دارد که فضای مناسبی برای استراحت و تفریح فراهم می کنند. برای اقامت نیز هتل ها و مسافرخانه هایی در فواصل نه چندان دور از آسیاب ها در شهر دزفول موجود هستند که از جمله آن ها می توان به هتل روناش اشاره کرد. این امکانات بازدید از آسیاب های آبی را به تجربه ای کامل تر تبدیل می کنند.

آسیاب های آبی دزفول کجا هستند؟

آسیاب های آبی دزفول بر روی رودخانه دز و در سه بخش اصلی آن شامل زیر پل قدیم زیر پل جدید و در محدوده سد تنظیمی و علی کله قرار گرفته اند.

قدمت آسیاب های آبی دزفول به کدام دوران می رسد؟

قدمت بخش های اصلی این آسیاب ها به دوران ساسانیان یعنی حدود ۱۶۰۰ تا ۱۷۰۰ سال پیش بازمی گردد اگرچه بخش هایی نیز در دوره های صفویه و قاجار به آن ها اضافه شده است.

عملکرد آسیاب های آبی دزفول به چه صورت است؟

این آسیاب ها با استفاده از نیروی جریان آب رودخانه سنگ بالایی را به چرخش درآورده و گندم را که بین دو سنگ قرار می گرفت آرد می کردند.

بهترین زمان بازدید از آسیاب های آبی دزفول چه زمان است؟

بهترین زمان برای بازدید از آسیاب های آبی دزفول فصل بهار است زیرا در این فصل طبیعت اطراف رودخانه دزفول زیبا و رودخانه پرآب تر است.

شهر آسیاب های آبی جهان کجای ایران است؟

دزفول به دلیل داشتن سیستم آسیاب های آبی باستانی و ثبت جهانی بخشی از سازه های آبی آن یکی از شهرهای مهم ایران با میراث آبی غنی و تاریخی است که در استان خوزستان واقع شده است.