سیمان پرتلند چیست و چه مزایایی دارد؟

سیمان پرتلند چیست؟ همه چیز درباره این ماده حیاتی ساختمان سازی

سیمان پرتلند ستون فقرات صنعت ساخت و ساز مدرن است. این ماده پودری که شاید در نگاه اول ساده به نظر برسد با قابلیت منحصربه فرد خود در ترکیب با آب و تشکیل یک ماده چسبنده و سخت امکان ساخت سازه هایی بادوام و مقاوم از خانه های مسکونی کوچک گرفته تا آسمان خراش های سر به فلک کشیده پل های عظیم و سدهای بتنی را فراهم آورده است.

در این مقاله به طور عمیق به بررسی این ماده ارزشمند می پردازیم. از ریشه تاریخی و چگونگی اختراع آن گرفته تا فرآیند پیچیده تولید انواع مختلف و کاربردهای گوناگونشان مزایای کلیدی استفاده از آن تفاوت هایش با سایر مواد مشابه و نکات حیاتی در نگهداری و استفاده صحیح از آن را پوشش خواهیم داد. هدف ما ارائه یک راهنمای جامع و کاربردی است که به شما در درک بهتر سیمان پرتلند و نقش حیاتی آن در دنیای امروز کمک کند.

سیمان پرتلند چیست؟

سیمان پرتلند یک نوع سیمان هیدرولیکی است. این به این معنی است که برخلاف سیمان های غیرهیدرولیکی که برای سخت شدن به هوا نیاز دارند سیمان پرتلند در واکنش با آب (فرآیند هیدراسیون) سخت می شود و حتی در زیر آب نیز مقاومت کسب می کند.

این ماده از ترکیب دقیق و کنترل شده مواد اولیه طبیعی مانند سنگ آهک (منبع کلسیم اکسید) خاک رس یا شیل (منبع سیلیس آلومینا و اکسید آهن) و گاهی سنگ معدن آهن و بوکسیت تولید می شود. این مواد خرد شده و مخلوط می شوند و سپس در کوره های دوار در دماهای بسیار بالا (حدود ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ درجه سانتی گراد) پخته می شوند. محصول این پخت گلوله های سختی به نام کلینکر است.

کلینکر سپس با مقدار کمی سنگ گچ (حدود ۳ تا ۵ درصد) آسیاب می شود تا پودر بسیار نرمی به نام سیمان پرتلند به دست آید. سنگ گچ برای کنترل سرعت گیرش سیمان اضافه می شود؛ بدون آن سیمان به سرعت پس از تماس با آب سخت می شود و فرصت کافی برای مخلوط کردن و استفاده وجود نخواهد داشت.

تاریخچه سیمان پرتلند

تاریخچه سیمان پرتلند داستانی از نوآوری و نیاز به مصالح ساختمانی بهتر است که به قرن نوزدهم میلادی بازمی گردد.

اختراع سیمان پرتلند

پیش از اختراع سیمان پرتلند از انواع سیمان های طبیعی و آهک هیدرولیکی استفاده می شد که خواص آن ها متغیر و مقاومتشان کمتر از سیمان امروزی بود. نیاز به ماده ای با خواص ثابت تر و مقاومت بالاتر به ویژه برای سازه های زیر آب یا در معرض رطوبت احساس می شد.

جوزف آسپدین (Joseph Aspdin) بنای اهل لیدز در یورکشایر انگلستان با آزمایش های فراوان روی ترکیب و پخت سنگ آهک و خاک رس به روشی جدید دست یافت. او در سال ۱۸۲۴ موفق به ثبت اختراع ماده ای شد که نام آن را “سیمان پرتلند” گذاشت. دلیل این نام گذاری شباهت رنگ و سختی ماده سخت شده حاصل از سیمان او به سنگ های استخراج شده از معادن جزیره پورتلند در سواحل دورست انگلستان بود که به دلیل کیفیت بالا در ساختمان سازی شهرت داشتند.

توسعه و تکامل

اختراع آسپدین نقطه عطفی بود اما سیمان اولیه او کاملاً مشابه سیمان پرتلند امروزی نبود. در دهه های پس از آن دانشمندان و مهندسان دیگری به بهبود فرآیند تولید و ترکیب شیمیایی سیمان پرتلند پرداختند.

• تولید صنعتی: در ابتدا تولید در مقیاس کوچک و با کوره های ثابت انجام می شد. توسعه کوره های دوار در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تولید سیمان پرتلند را در مقیاس صنعتی و با کیفیت پایدارتر ممکن ساخت.
• کنترل کیفیت: با پیشرفت علم شیمی و مواد درک بهتری از واکنش های شیمیایی در فرآیند پخت و هیدراسیون سیمان حاصل شد. این امر منجر به کنترل دقیق تر ترکیب مواد اولیه و فرآیند تولید برای دستیابی به خواص مورد نظر شد.
• استانداردسازی: تدوین استانداردها برای سیمان پرتلند تضمین کننده کیفیت و عملکرد یکنواخت آن در پروژه های ساختمانی شد. این استانداردها شامل ترکیب شیمیایی خواص فیزیکی و مکانیکی سیمان هستند.
• انواع مختلف: با شناسایی نیازهای متفاوت در شرایط محیطی و کاربردهای مختلف انواع گوناگونی از سیمان پرتلند با خواص ویژه توسعه یافتند (مانند سیمان زودگیر کم حرارت ضد سولفات) که دامنه کاربردهای آن را به طرز چشمگیری گسترش داد.

امروزه سیمان پرتلند یک محصول بسیار استاندارد شده است که تولید آن تحت نظارت دقیق فرآیندهای کنترل کیفیت انجام می شود.

انواع سیمان پرتلند و کاربردهای آن ها

سیمان پرتلند در انواع مختلفی تولید می شود که هر کدام خواص و کاربردهای ویژه ای دارند. این تنوع به مهندسان و سازندگان اجازه می دهد تا متناسب با نیازهای پروژه شرایط محیطی و خواص مورد نیاز بتن یا ملات سیمان مناسب را انتخاب کنند. استاندارد مرجع برای تیپ بندی سیمان پرتلند در بسیاری از نقاط جهان استاندارد ASTM C150 است که پنج نوع اصلی را تعریف می کند. استاندارد ملی ایران ISIRI 389 نیز بر اساس همین اصول تدوین شده است.

سیمان پرتلند معمولی یا سیمان تیپ 1 (Type I)

این پرکاربردترین نوع سیمان پرتلند در جهان است و برای مصارف عمومی ساختمانی که نیاز به خواص ویژه یا مقاومت در برابر شرایط خاص محیطی وجود ندارد استفاده می شود. سیمان تیپ 1 حرارت هیدراسیون متوسطی تولید می کند و سرعت کسب مقاومت آن استاندارد است.

• کاربردها: ساخت پی ها ستون ها تیرها دال ها دیوارها روسازی خیابان ها و جاده ها قطعات بتنی پیش ساخته عمومی. مناسب برای تمام کاربردهای بتنی و ملاتی که در معرض شرایط محیطی مهاجم (مانند غلظت بالای سولفات ها) قرار ندارند.

سیمان اصلاح شده یا سیمان تیپ 2 (Type II)

سیمان تیپ 2 نسبت به سیمان تیپ 1 مقاومت متوسطی در برابر حمله سولفات ها دارد و حرارت هیدراسیون کمتری تولید می کند. این ویژگی ها آن را برای برخی کاربردهای خاص مناسب می سازد.

• کاربردها: سازه های بتنی در معرض غلظت متوسط سولفات ها در خاک یا آب های زیرزمینی سازه های حجیم مانند دیوارهای حائل بزرگ یا پایه های پل که کنترل افزایش دما ناشی از هیدراسیون سیمان اهمیت دارد (هرچند تیپ ۴ برای سازه های بسیار حجیم ایده آل تر است).

سیمان خیلی زود گیر یا سیمان تیپ 3 (Type III)

سیمان تیپ 3 با آسیاب کردن کلینکر به ذرات بسیار ریزتر از سیمان تیپ 1 تولید می شود. این ریزتر بودن ذرات باعث افزایش سطح تماس با آب و در نتیجه سرعت بالای واکنش هیدراسیون می شود. نتیجه این فرآیند کسب مقاومت اولیه بسیار بالا در زمان کوتاه (مثلاً در ۱ یا ۳ روز) است.

• کاربردها: بتن ریزی در هوای سرد که نیاز به کسب مقاومت سریع برای جلوگیری از یخ زدگی یا برداشتن زودتر قالب ها وجود دارد تعمیرات اضطراری و سریع سازه ها تولید قطعات بتنی پیش ساخته که نیاز به جابجایی و حمل سریع پس از تولید دارند پروژه هایی با زمان بندی فشرده.

سیمان کم حرارت یا سیمان تیپ 4 (Type IV)

سیمان تیپ 4 به گونه ای طراحی شده است که حرارت هیدراسیون بسیار پایینی تولید کند و سرعت کسب مقاومت آن نیز کند است. این ویژگی با کنترل دقیق ترکیب شیمیایی کلینکر (کاهش فازهای C3S و C3A و افزایش C2S) حاصل می شود.

• کاربردها: سازه های بتنی بسیار حجیم مانند سدها پایه های عظیم پل ها یا بلوک های بتنی حجیم که افزایش دمای ناشی از هیدراسیون درونی بتن می تواند منجر به تنش های حرارتی و ترک خوردگی شود. استفاده از این سیمان به کنترل دما و جلوگیری از ترک خوردگی کمک می کند.

سیمان ضد سولفات یا سیمان تیپ 5 (Type V)

سیمان تیپ 5 با کاهش شدید مقدار فاز C3A در کلینکر تولید می شود. فاز C3A مسئول اصلی واکنش با سولفات ها و ایجاد انبساط و تخریب در بتن است. بنابراین کاهش این فاز مقاومت سیمان را در برابر حملات سولفاتی به شدت افزایش می دهد.

• کاربردها: سازه های بتنی در معرض غلظت بالای سولفات ها در خاک آب های زیرزمینی آب دریا یا فاضلاب های صنعتی. مانند فونداسیون ها و دیوارهای زیرزمینی در خاک های سولفاته سازه های دریایی و اسکله ها تصفیه خانه های فاضلاب.

مزایای استفاده از سیمان پرتلند

سیمان پرتلند به دلیل ویژگی های منحصربه فرد خود به یکی از اصلی ترین و پرکاربردترین مصالح در صنعت ساخت و ساز تبدیل شده است. مزایای کلیدی استفاده از این ماده عبارتند از:

• مقاومت بالا: مهمترین مزیت سیمان پرتلند توانایی آن در ایجاد مقاومت فشاری و کششی بسیار بالا پس از سخت شدن است. بتن ساخته شده با سیمان پرتلند می تواند بارهای سنگین را تحمل کرده و سازه هایی مستحکم و پایدار ایجاد کند. این مقاومت با گذشت زمان افزایش می یابد.
• دوام: سازه های بتنی ساخته شده با سیمان پرتلند در برابر عوامل محیطی مختلف مانند چرخه انجماد و ذوب رطوبت سایش و برخی حملات شیمیایی (بسته به نوع سیمان و طرح اختلاط بتن) دوام بالایی دارند. این دوام طول عمر سازه ها را تضمین می کند.
• کاربرد گسترده: سیمان پرتلند ماده ای بسیار چندمنظوره است و در طیف وسیعی از کاربردها استفاده می شود. از پی ریزی ساختمان های مسکونی و تجاری گرفته تا ساخت پل ها سدها تونل ها جاده ها باند فرودگاه ها قطعات پیش ساخته بتنی و حتی عناصر معماری و تزئینی. این گستردگی کاربرد آن را به ماده ای ضروری در توسعه زیرساخت ها تبدیل کرده است.
• قابلیت شکل پذیری: در حالت خمیری (بتن یا ملات تازه) سیمان پرتلند امکان شکل دهی به اشکال و ابعاد مختلف را فراهم می کند. این ویژگی آزادی عمل زیادی به طراحان و معماران می دهد.
• دسترسی آسان و هزینه نسبی مناسب: مواد اولیه اصلی برای تولید سیمان پرتلند (سنگ آهک و خاک رس) به وفور در نقاط مختلف جهان یافت می شوند. فرآیند تولید آن نیز به خوبی توسعه یافته و استاندارد شده است. این عوامل باعث شده اند که سیمان پرتلند به راحتی در دسترس باشد و نسبت به بسیاری از مصالح ساختمانی دیگر هزینه نسبتاً مناسبی داشته باشد.
• سازگاری با افزودنی ها: سیمان پرتلند به خوبی با انواع افزودنی های شیمیایی (مانند روان کننده ها دیرگیرکننده ها زودگیرکننده ها) و افزودنی های معدنی (مانند خاکستر بادی سرباره کوره بلند میکروسیلیس) سازگار است. این افزودنی ها می توانند خواص بتن تازه و سخت شده را به طور قابل توجهی بهبود بخشند و عملکرد آن را برای کاربردهای خاص بهینه کنند.

تفاوت سیمان پرتلند با سیمان معمولی

اصطلاح “سیمان معمولی” گاهی اوقات به صورت عامیانه برای اشاره به پرکاربردترین نوع سیمان یعنی همان سیمان پرتلند تیپ 1 استفاده می شود. با این حال از نظر فنی سیمان پرتلند یک دسته یا نوع خاص از سیمان های هیدرولیکی است که با ترکیب شیمیایی و فرآیند تولید استاندارد شده خود تعریف می شود.

در مقابل انواع دیگری از مواد چسبنده هیدرولیکی یا غیرهیدرولیکی وجود دارند که ممکن است تحت عنوان کلی “سیمان” شناخته شوند اما خواص متفاوتی دارند. برای مثال:

• سیمان های بنایی: این سیمان ها معمولاً حاوی سیمان پرتلند مخلوط با آهک هیدراته یا سایر مواد هستند و برای ساخت ملات بنایی (برای چیدن آجر و بلوک) به کار می روند. مقاومت آن ها کمتر از سیمان پرتلند خالص است و برای ساخت بتن سازه ای مناسب نیستند.
• سیمان های پوزولانی یا سرباره ای (Blended Cements): این سیمان ها با ترکیب سیمان پرتلند با مواد پوزولانی (مانند خاکستر بادی میکروسیلیس تف جوش آتشفشانی) یا سرباره کوره بلند تولید می شوند. این ترکیب می تواند خواصی مانند مقاومت در برابر سولفات ها کاهش حرارت هیدراسیون افزایش دوام و بهبود کارایی را در بتن ایجاد کند. این ها در واقع سیمان هایی هستند که *بر پایه* سیمان پرتلند ساخته شده اند اما خواصشان اصلاح شده است.
• سیمان های غیرهیدرولیکی: مانند آهک هوایی که فقط در تماس با دی اکسید کربن هوا سخت می شود و در برابر رطوبت مقاومت کمی دارد. این نوع سیمان ها ماهیت کاملاً متفاوتی نسبت به سیمان پرتلند دارند.

بنابراین تفاوت اصلی در این است که سیمان پرتلند یک محصول استاندارد با خواص مشخص است که به عنوان پایه بسیاری از سیمان های دیگر (هیدرولیکی) یا به تنهایی به عنوان سیمان اصلی در بتن سازه ای استفاده می شود در حالی که “سیمان معمولی” می تواند به سیمان پرتلند تیپ 1 یا به صورت کلی تر به هر ماده چسبنده مورد استفاده در ساختمان اشاره داشته باشد که نیاز به شفاف سازی دارد. در اغلب موارد در صنعت ساختمان منظور از “سیمان” بدون ذکر پسوند همان سیمان پرتلند تیپ 1 است.

عوامل موثر بر کیفیت سیمان پرتلند

کیفیت سیمان پرتلند مستقیماً بر کیفیت و عملکرد بتن و ملات ساخته شده با آن تأثیر می گذارد. عوامل متعددی در فرآیند تولید و ترکیب شیمیایی بر کیفیت نهایی سیمان پرتلند مؤثر هستند:

• ترکیب شیمیایی مواد اولیه و کلینکر: نسبت دقیق اکسیدهای اصلی (CaO, SiO2, Al2O3, Fe2O3) در مواد اولیه ورودی به کوره و در کلینکر حاصل تعیین کننده مقادیر فازهای اصلی کلینکر (تری کلسیم سیلیکات C3S دی کلسیم سیلیکات C2S تری کلسیم آلومینات C3A و تترا کلسیم آلومینوفریت C4AF) است. این فازها سرعت و میزان حرارت هیدراسیون و مقاومت نهایی سیمان را تعیین می کنند. کنترل دقیق این نسبت ها برای تولید سیمان با خواص مورد نظر (مثلاً کاهش C3A برای سیمان ضد سولفات) حیاتی است.
• فرآیند پخت کلینکر: دمای پخت در کوره (حدود ۱۴۰۰-۱۵۰۰ درجه سانتی گراد) و زمان ماندن مواد در منطقه پخت بر تشکیل کامل و صحیح فازهای کلینکر تأثیر می گذارد. کنترل دقیق دما و اتمسفر کوره برای تولید کلینکر با کیفیت بالا ضروری است.
• فرآیند آسیاب کلینکر: ریزساختار و توزیع اندازه ذرات سیمان پرتلند پس از آسیاب کلینکر با گچ عامل مهمی در سرعت واکنش هیدراسیون و کسب مقاومت اولیه است. سیمان با ذرات ریزتر سطح تماس بیشتری با آب دارد و سریع تر واکنش می دهد (مانند سیمان تیپ ۳). کنترل دقیق فرآیند آسیاب برای دستیابی به نرمی و توزیع اندازه ذرات مطلوب برای هر نوع سیمان اهمیت دارد.
• مقدار و نوع گچ اضافه شده: افزودن مقدار مناسبی از سنگ گچ در مرحله آسیاب سرعت گیرش سیمان را تنظیم می کند. گچ با فاز C3A واکنش داده و از گیرش ناگهانی سیمان جلوگیری می کند. مقدار کم یا زیاد گچ یا استفاده از انواع نامناسب سولفات کلسیم می تواند بر زمان گیرش و حتی مقاومت نهایی تأثیر منفی بگذارد.
• یکنواختی و همگنی: یکنواختی ترکیب شیمیایی و خواص فیزیکی سیمان در طول زمان تولید و در محموله های مختلف نشان دهنده کیفیت پایدار است. سیستم های کنترل کیفیت در کارخانجات سیمان برای اطمینان از این یکنواختی طراحی شده اند.
• عدم وجود ناخالصی های مضر: وجود ناخالصی هایی مانند اکسید منیزیم (MgO) و آهک آزاد (Free CaO) بیش از حد مجاز می تواند باعث انبساط و ترک خوردگی بتن سخت شده در طولانی مدت شود. استانداردها مقادیر مجاز این ناخالصی ها را مشخص می کنند.

نکات مهم در نگهداری و استفاده از سیمان پرتلند

برای اطمینان از عملکرد بهینه سیمان پرتلند و دستیابی به بتن و ملات با کیفیت رعایت نکات مهمی در زمان نگهداری حمل و نقل و استفاده از آن ضروری است:

• نگهداری در جای خشک و محافظت در برابر رطوبت: سیمان پرتلند به شدت رطوبت گیر است و در صورت تماس با آب یا رطوبت هوا فرآیند هیدراسیون آغاز می شود که منجر به کلوخه شدن و از دست دادن خواص چسبندگی آن می شود. کیسه های سیمان باید در انبارهای خشک روی پالت های چوبی و دور از دیوارها چیده شوند. سیلوهای سیمان فله نیز باید کاملاً آب بندی شده باشند. سیمان کلوخه شده که با فشار دست پودر نمی شود کیفیت خود را از دست داده و نباید استفاده شود.
• استفاده از سیمان تازه: با گذشت زمان حتی در شرایط نگهداری مناسب سیمان به آرامی با رطوبت و دی اکسید کربن موجود در هوا واکنش می دهد (کربناته شدن). این واکنش ها باعث کاهش فعالیت و مقاومت نهایی سیمان می شوند. بنابراین توصیه می شود سیمان در اسرع وقت پس از تولید استفاده شود. تاریخ تولید روی کیسه ها را بررسی کنید و از سیمان هایی که برای مدت طولانی (بیش از چند ماه در شرایط ایده آل یا کمتر در شرایط نامناسب) نگهداری شده اند با احتیاط استفاده کنید و در صورت امکان قبل از استفاده آزمایش های لازم را انجام دهید.
• رعایت نسبت آب به سیمان: این مهمترین عامل در تعیین مقاومت دوام و نفوذپذیری بتن است. نسبت آب به سیمان (نسبت وزن آب به وزن سیمان در مخلوط) باید بر اساس طرح اختلاط بتن و خواص مورد نیاز تنظیم شود. آب بیش از حد باعث کاهش مقاومت افزایش جمع شدگی و کاهش دوام می شود در حالی که آب خیلی کم باعث کاهش کارایی و مشکل در تراکم بتن می شود.
• اختلاط کامل و یکنواخت: سیمان باید به طور کامل با سنگدانه ها و آب مخلوط شود تا یک مخلوط همگن حاصل شود. اختلاط ناقص منجر به توزیع نامناسب سیمان و کاهش مقاومت و یکنواختی بتن می شود.
• عمل آوری (Curing) مناسب بتن: پس از بتن ریزی فرآیند هیدراسیون سیمان نیاز به ادامه وجود رطوبت و دمای مناسب دارد. عمل آوری به معنای حفظ رطوبت بتن (مثلاً با پاشش آب پوشاندن با گونی خیس استفاده از مواد عمل آورنده) برای مدت زمان کافی است تا هیدراسیون به طور کامل انجام شده و بتن به مقاومت و دوام مطلوب دست یابد. عمل آوری نامناسب یکی از دلایل اصلی ضعف و ترک خوردگی در بتن است.
• دمای مناسب برای گیرش و سخت شدن: دمای محیط بر سرعت هیدراسیون تأثیر می گذارد. دمای خیلی پایین سرعت واکنش را کند یا متوقف می کند (خطر یخ زدگی آب در بتن تازه) و دمای خیلی بالا می تواند باعث گیرش سریع افزایش جمع شدگی پلاستیک و کاهش مقاومت بلندمدت شود. در دماهای خیلی سرد یا خیلی گرم باید اقدامات احتیاطی لازم (مانند استفاده از سیمان تیپ ۳ در هوای سرد یا استفاده از آب خنک و عمل آوری ویژه در هوای گرم) انجام شود.

رعایت این نکات تضمین می کند که پتانسیل کامل سیمان پرتلند در ایجاد سازه هایی مقاوم بادوام و پایدار محقق شود.

FAQ: تفاوت سیمان پرتلند با سایر انواع سیمان چیست؟

سیمان پرتلند نوع پایه و استاندارد سیمان هیدرولیکی است که از پخت آهک و رس تولید می شود. سایر سیمان ها ممکن است بر پایه سیمان پرتلند باشند اما حاوی مواد افزودنی (مانند پوزولان ها یا سرباره) باشند که خواص آن ها را اصلاح می کنند (مثلاً مقاومت سولفاتی یا حرارت هیدراسیون).

FAQ: چگونه می توان کیفیت سیمان پرتلند را تشخیص داد؟

تشخیص کیفیت سیمان پرتلند در محل کارگاه دشوار است و نیاز به آزمایش های استاندارد در آزمایشگاه معتبر دارد. این آزمایش ها شامل تعیین نرمی زمان گیرش مقاومت فشاری نمونه های ملات یا بتن استاندارد و آنالیز شیمیایی سیمان است. ظاهر یکنواخت و عدم وجود کلوخه نشانه های اولیه خوبی هستند.

FAQ: آیا سیمان پرتلند برای محیط زیست مضر است؟

تولید سیمان پرتلند نیازمند مصرف انرژی زیاد و انتشار دی اکسید کربن است که از چالش های زیست محیطی آن محسوب می شود. با این حال تحقیقات و نوآوری ها در جهت کاهش اثرات زیست محیطی مانند استفاده از سوخت های جایگزین و تولید سیمان های مخلوط با مواد کم کربن تر در حال انجام است.

FAQ: بهترین روش نگهداری سیمان پرتلند چیست؟

بهترین روش نگهداری در جای خشک خنک و با تهویه مناسب است. کیسه ها باید روی پالت و دور از زمین و دیوار چیده شوند و از تماس با رطوبت و آب محافظت گردند. سیلوهای سیمان فله باید کاملاً ضدآب باشند.

FAQ: چه مقدار سیمان پرتلند برای هر متر مکعب بتن مورد نیاز است؟

مقدار سیمان مورد نیاز برای هر متر مکعب بتن به طرح اختلاط بتن و مقاومت مورد نیاز سازه بستگی دارد و معمولاً توسط مهندس سازه یا طراح بتن تعیین می شود. این مقدار می تواند از حدود ۲۵۰ کیلوگرم تا بیش از ۴۰۰ کیلوگرم در متر مکعب متغیر باشد.