خلاصه کتاب حاج آقا حسین قمی ( نویسنده رضا مختاری اصفهانی )

کتاب «حاج آقا حسین قمی» نوشته رضا مختاری اصفهانی، اثری ارزشمند از مجموعه «شخصیت های مانا» است که به زندگی و مبارزات یکی از مراجع برجسته شیعه، آیت الله سید حسین طباطبایی قمی، می پردازد. این کتاب با تمرکز بر نقش کلیدی ایشان در تاریخ معاصر ایران، به ویژه در رویارویی با سیاست های رضاشاه و واقعه مسجد گوهرشاد، تصویری جامع از ابعاد علمی، سیاسی و اجتماعی این عالم بزرگ ارائه می دهد و دریچه ای نو به شناخت یکی از حساس ترین دوره های تاریخ روحانیت شیعه می گشاید.

آیت الله سید حسین طباطبایی قمی یکی از علمای تاثیرگذار و مراجع تقلید برجسته در تاریخ معاصر ایران، به ویژه در دوران پهلوی اول است. این عالم گرانقدر نه تنها از نظر علمی و فقهی در جایگاه بلندی قرار داشت، بلکه به دلیل نقش محوری اش در مواجهه با سیاست های تجددگرایانه و بعضاً دین ستیزانه رضاشاه، به ویژه در جریان وقایع مهمی چون مهاجرت علما به قم و قیام مسجد گوهرشاد، به نمادی از مقاومت دینی و پاسداری از سنت های مذهبی تبدیل شد. کتاب «حاج آقا حسین قمی» نوشته رضا مختاری اصفهانی، کوششی است برای تبیین و تحلیل ابعاد مختلف زندگی و مبارزات این شخصیت برجسته، از دوران تحصیل و اساتیدش تا سال های مرجعیت و رویارویی با حکومت وقت. این اثر از مجموعه «شخصیت های مانا» به همت انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده و با هدف ارائه تصویری مستند و تحلیلی از این دوران و شخصیت نگاشته شده است.

زندگانی آیت الله حاج آقا حسین قمی: از ولادت تا مرجعیت

آیت الله سید حسین طباطبایی قمی در سال ۱۲۵۵ شمسی (۱۲۹۲ قمری) در شهر قم، در خانواده ای با ریشه عمیق در علم و تقوا دیده به جهان گشود. دوران کودکی و نوجوانی او در محیطی مذهبی و علمی سپری شد و از همان ابتدا نشانه های نبوغ و علاقه به تحصیل علوم دینی در او آشکار بود. این فضای معنوی، بنیان های اولیه شخصیت علمی و اخلاقی او را شکل داد و مسیر آینده اش را به سمت حوزه های علمیه رهنمون ساخت.

تولد، تحصیل و اساتید برجسته

حاج آقا حسین قمی پس از گذراندن دوران مقدماتی تحصیل در زادگاهش، برای تکمیل دانش خود راهی شهرهای مشهد، سامرا و نجف اشرف شد که در آن زمان مراکز مهم و پررونق علوم اسلامی به شمار می رفتند. این مهاجرت های علمی، او را در معرض دیدگاه ها و مکاتب فکری متنوعی قرار داد و افق های جدیدی را در برابرش گشود. در این حوزه های علمیه، او محضر اساتید بزرگ و مراجع عالیقدر زمان خود را درک کرد و از خرمن دانش آنان بهره های فراوان برد. از جمله برجسته ترین اساتید ایشان می توان به آیات عظام میرزا حسن شیرازی (میرزای بزرگ)، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروه)، آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (صاحب کفایه) و سید اسماعیل صدر اشاره کرد.

میرزای شیرازی، که از نظر مشی سیاسی و اجتماعی نقش مهمی در تربیت آیت الله قمی داشت، با حرکت های هوشمندانه خود در برابر استعمار (مانند قضیه تنباکو)، الگویی از مرجعیت دوراندیش و در عین حال مدافع حقوق مردم و دین ارائه کرده بود. آیت الله قمی نیز تحت تأثیر این سیرت، به دوری از ورود مستقیم در سیاست در سال های اولیه مرجعیت خود گرایش یافت، مگر در مواردی که اساس دین در خطر بود. آموختن از چنین اساتیدی، علاوه بر عمق بخشیدن به دانش فقهی و اصولی او، بینش عمیقی در شناخت مسائل زمانه و نحوه مواجهه با چالش های اجتماعی و سیاسی به او بخشید. این دوران تحصیل، پایه و اساس مرجعیت و رهبری آینده او را بنیان نهاد.

مشی سیاسی و فکری اولیه

با وجود آنکه آیت الله قمی در سال های پرآشوب مشروطه و تحولات سیاسی پس از آن تحصیل می کرد و استادانی با دیدگاه های مختلف سیاسی داشت، رویکرد اولیه او در سال های ابتدایی مرجعیت، کناره گیری از ورود مستقیم به مسائل سیاسی بود. او بر اساس سیره برخی از علمای بزرگ، از جمله استادش میرزا حسن شیرازی، بر این باور بود که مرجعیت باید از درگیری های روزمره سیاسی پرهیز کند تا بتواند جایگاه معنوی و هدایتی خود را حفظ نماید. این دوری از سیاست، نه به معنای بی تفاوتی نسبت به سرنوشت جامعه، بلکه تلاشی برای حفظ اصالت جایگاه دینی و تاثیرگذاری عمیق تر و از موضع ارشاد و هدایت بود. با این حال، همانطور که تاریخ نشان داد، شرایط جامعه و سیاست های حکومت وقت، او را ناگزیر به ورود به عرصه مبارزه برای دفاع از ارزش های دینی ساخت.

مرجعیت در مشهد

پس از سال ها تحصیل و کسب درجه اجتهاد، آیت الله قمی به مشهد مقدس بازگشت و در این شهر به تدریس، اقامه نماز جماعت و رسیدگی به امور دینی مردم مشغول شد. علم و تقوای او به سرعت در میان مردم و حوزویان مشهد شناخته شد و دیری نپایید که ایشان به عنوان یکی از مهم ترین مراجع تقلید و رهبران دینی خراسان مطرح گردید. مشهد در آن دوره، به دلیل ترکیب خاصی از عالمان سیاسی و سنتی، جایگاهی ویژه در تحولات دینی و سیاسی کشور داشت. آیت الله قمی در این فضا، با حفظ استقلال و دوری از وابستگی به جریانات مختلف، مرجعیت خود را تثبیت کرد و به پناهگاه فکری و معنوی مردم در برابر چالش های روز تبدیل شد. او در مشهد، با ارشادات و راهنمایی های خود، سعی در حفظ و تقویت بنیان های اعتقادی و فرهنگی جامعه داشت و از این منظر به سلطنت رضاشاه انتقاداتی وارد می کرد. این انتقادات، از موضع دین و سنت و با هدف اصلاح امور بود.

رویارویی با سلطنت رضا شاه: نقطه عطف زندگی آیت الله قمی

دوران سلطنت رضاشاه پهلوی، با تغییرات گسترده اجتماعی و فرهنگی همراه بود که به نام تجددگرایی و مدرنیزاسیون از آن یاد می شد. این سیاست ها، که اغلب با الگوبرداری از غرب و بدون توجه به بافت مذهبی و فرهنگی جامعه ایران صورت می گرفت، با واکنش شدید روحانیت و مردم متدین مواجه شد. آیت الله قمی در این دوره، به دلیل جایگاه مرجعیت و احساس مسئولیت دینی، در کانون این رویارویی قرار گرفت.

سیاست های تجددگرایانه رضا شاه و تأثیرات آن

رضاشاه با به قدرت رسیدن، سلسله ای از اصلاحات را در پیش گرفت که هدف آن، مدرن سازی ایران و شبیه کردن آن به کشورهای غربی بود. این اصلاحات شامل کشف حجاب اجباری، متحدالشکل کردن لباس مردان (اجباری شدن کلاه پهلوی)، وضع قانون نظام وظیفه اجباری، تغییر تقویم، محدود کردن برگزاری مراسم مذهبی و تلاش برای کاهش نفوذ روحانیت در جامعه بود. این اقدامات، به ویژه کشف حجاب و تغییر لباس، به شدت با سنت ها و باورهای عمیق دینی مردم در تضاد بود و اعتراضات گسترده ای را در پی داشت. جامعه مذهبی ایران، این سیاست ها را حمله ای به هویت دینی و فرهنگی خود تلقی می کرد و روحانیون نیز وظیفه خود می دانستند که در برابر این تحولات بایستند و از دین و مردم دفاع کنند.

مهاجرت علما به قم: اعتراض به قانون نظام اجباری

یکی از اولین رویارویی های جدی آیت الله قمی با حکومت رضاشاه، در واکنش به قانون نظام وظیفه اجباری بود. این قانون، که روحانیون را نیز شامل می شد و با توجه به شرایط آن زمان، می توانست به تضعیف حوزه های علمیه و نیروی انسانی مذهبی بینجامد، با مخالفت شدید علما مواجه شد. آیت الله قمی به همراه جمعی دیگر از علمای بزرگ کشور، در اعتراض به این قانون، از مشهد به قم مهاجرت کردند. این مهاجرت، نوعی اعتراض نمادین و اعتصاب عمومی از سوی رهبران دینی بود تا صدای اعتراض خود را به گوش حکومت برسانند. این حرکت، نشانه ای از همبستگی روحانیت در دفاع از ارزش های دینی بود و پیامی قاطع به حکومت مبنی بر عدم پذیرش سیاست های مغایر با شرع و سنت ارسال می کرد.

واقعه مسجد گوهرشاد: اوج مبارزه

واقعه مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ شمسی، بدون شک مهم ترین و خونین ترین رویارویی میان مردم و روحانیت با حکومت رضاشاه بود و نقطه عطفی در زندگی آیت الله قمی به شمار می رود.

زمینه و دلایل اعتراض

زمینه شکل گیری اعتراضات در مشهد، به سیاست های ضد دینی رضاشاه، به ویژه قانون کشف حجاب و تغییر لباس، باز می گردد. مردم خراسان که به شدت به ارزش های دینی خود پایبند بودند، نمی توانستند این تحولات اجباری را بپذیرند. ترویج فرهنگ غربی، محدودیت های مذهبی و فشارهای حکومتی، خشم عمومی را برانگیخته بود. در چنین فضایی، خطبه های پرشور و روشنگرانه حاج آقا حسین قمی، که از موضع مرجعیت به انتقاد از سیاست های حکومت می پرداخت، به نقطه کانونی اعتراضات تبدیل شد. مردم مشهد، به رهبری ایشان، به نشانه اعتراض به سیاست های حکومت در صحن و حرم مطهر امام رضا (ع) و مسجد گوهرشاد تجمع کردند.

نقش محوری آیت الله قمی

آیت الله قمی در این واقعه، نقش رهبری کننده و محوری داشت. او با شجاعت تمام، نمایندگی مردم معترض را بر عهده گرفت و به مقابله با خواسته های حکومت پرداخت. او به تهران سفر کرد تا مستقیماً با رضاشاه صحبت کند و مطالبات مردم و علما را مطرح سازد. این اقدام او، نشان از جایگاه رفیع معنوی و شجاعت سیاسی ایشان بود. آیت الله قمی با تاکید بر حفظ حجاب، استقلال حوزه های علمیه و احترام به شعائر دینی، خواستار تجدیدنظر در سیاست های حکومت شد. او به عنوان سخنگوی مردم، در برابر فشارها و تهدیدات حکومت ایستاد و از اصول خود کوتاه نیامد.

پیامدها و تبدیل به نماد

متأسفانه، این اعتراضات مسالمت آمیز با سرکوب خونین و بی رحمانه توسط نیروهای نظامی حکومت مواجه شد. در شب جمعه ۲۱ تیر ۱۳۱۴، نیروهای دولتی به مسجد گوهرشاد یورش بردند و هزاران نفر از مردم معترض را به خاک و خون کشیدند. پس از این واقعه دلخراش، آیت الله قمی دستگیر و به کربلا تبعید شد. این واقعه، نه تنها یک فاجعه انسانی بود، بلکه نشان دهنده اوج تقابل حکومت پهلوی با مذهب و سنت های دینی در ایران بود.

واقعه مسجد گوهرشاد با نام آیت الله قمی گره خورده است و در تاریخ روحانیت شیعه جایگاه ویژه ای دارد؛ واقعه ای که او را به نماد مبارزه با سیاست های ضد دینی رضاشاه تبدیل کرد.

با وجود تبعید، آیت الله قمی به نمادی از مبارزه و مقاومت در برابر ظلم و سیاست های ضد دینی رضاشاه تبدیل شد. نام او با ایستادگی در برابر حکومت گره خورد و جایگاه ویژه ای در حافظه تاریخی ملت ایران و روحانیت شیعه پیدا کرد. بسیاری از نیروهای مذهبی مخالف سلطنت پهلوی، سعی کردند از ایشان به عنوان الگویی برای مبارزه و مقاومت استفاده کنند.

دوران تبعید، بازگشت و سال های پایانی حیات

تبعید به کربلا، اگرچه تلاشی از سوی حکومت برای خاموش کردن صدای آیت الله قمی بود، اما نتوانست از نفوذ معنوی و جایگاه علمی او بکاهد. او در این دوران نیز به فعالیت های علمی و اجتماعی خود ادامه داد و همچنان به عنوان مرجعی بزرگ مورد توجه بود.

اقامت در کربلا

در دوران اقامت اجباری در کربلا، آیت الله قمی نه تنها دست از تدریس و ارشاد نکشید، بلکه به دلیل جایگاه معنوی و علمی اش، به مرجعیت دینی و پناهگاه علمی شیعیان در عتبات عالیات تبدیل شد. او در این سال ها، با حضور در محافل علمی، به تربیت شاگردان و تبیین احکام و معارف اسلامی پرداخت. این دوران، اگرچه با دوری از وطن و فشار تبعید همراه بود، اما به نوعی باعث گسترش نفوذ معنوی ایشان در کشورهای اسلامی و عتبات شد و بر جایگاه بین المللی او افزود.

بازگشت به ایران

با گذشت زمان و تغییر شرایط سیاسی، به ویژه پس از شهریور ۱۳۲۰ و کناره گیری رضاشاه از قدرت، زمینه برای بازگشت آیت الله قمی به ایران فراهم شد. مردم و مراجع قم و مشهد، از جمله آیت الله بروجردی، با ارسال نامه ها و هیئت هایی، خواستار بازگشت ایشان به ایران شدند. بازگشت آیت الله قمی به وطن، با استقبال بی نظیر و باشکوه مردم و علمای سراسر کشور مواجه شد. این استقبال، نشان دهنده محبوبیت عمیق و جایگاه والای ایشان در قلوب مردم بود. او پس از بازگشت به ایران، ابتدا مدتی در تهران و سپس در قم اقامت گزید و به ادامه فعالیت های علمی و اجتماعی خود پرداخت.

تقاضاهای پنج گانه

پس از بازگشت به ایران، آیت الله قمی با توجه به مسئولیت دینی و اجتماعی خود، مطالبات و خواسته هایی را از حکومت مطرح کرد که به تقاضاهای پنج گانه مشهور شد. این تقاضاها، عمدتاً بر محور بازگشت به ارزش های دینی و احیای شعائر مذهبی در جامعه ایران بود. از جمله مهم ترین این مطالبات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آزادی حجاب و پوشش اسلامی: تاکید بر لغو قانون کشف حجاب و اعطای حق انتخاب پوشش به زنان ایرانی.

2. بازگرداندن مراسم عزاداری محرم و صفر: احیای کامل و آزادانه مجالس مذهبی و عزاداری ها که در دوران رضاشاه محدود شده بود.

3. احیای حوزه های علمیه و تقویت جایگاه روحانیت: رفع محدودیت ها از حوزه ها و فراهم آوردن بستر مناسب برای فعالیت های علمی و فرهنگی روحانیون.

4. تاسیس مدارس دینی و تعلیمات اسلامی: تاکید بر آموزش دروس دینی در مدارس و توجه به معارف اسلامی در نظام آموزشی کشور.

5. بازگرداندن موقوفات و رعایت احکام شرعی: برگرداندن اموال اوقافی که تصرف شده بودند و رعایت موازین شرعی در اداره امور کشور.

این تقاضاها، نشان دهنده عمق دغدغه های دینی و اجتماعی آیت الله قمی و تلاش او برای بازگرداندن جامعه به مسیر اصیل اسلامی بود. حکومت وقت، که در شرایط جدید سیاسی نیازمند حمایت و همراهی مردم و روحانیت بود، تا حدودی این مطالبات را پذیرفت و در عمل نیز تغییراتی در سیاست های مذهبی کشور صورت گرفت.

مرجعیت عامه و رحلت

با درگذشت برخی از مراجع بزرگ تقلید در آن زمان، آیت الله قمی به تدریج جایگاه «مرجعیت عامه» شیعیان را احراز کرد. فضل، تقوا، بینش سیاسی و محبوبیت مردمی او، سبب شد تا ایشان به عنوان یکی از برجسته ترین و بانفوذترین مراجع تقلید در جهان تشیع شناخته شود. سال های پایانی عمر ایشان در قم و در کسوت مرجعیت عامه سپری شد و او همچنان به هدایت مردم و تربیت شاگردان مشغول بود. سرانجام، این عالم بزرگ و مجاهد نستوه، پس از عمری پربرکت و مبارزه در راه اعتلای دین، در تاریخ ۱۱ ربیع الاول ۱۳۶۶ قمری (۲۲ بهمن ۱۳۲۵ شمسی) به ملکوت اعلی پیوست. خبر رحلت ایشان، ضایعه ای بزرگ برای جهان اسلام و تشیع بود و هزاران نفر از مردم و علمای ایران برای تشییع پیکر مطهر ایشان گرد هم آمدند. پیکر آیت الله قمی در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) در قم به خاک سپرده شد.

میراث و تأثیرات پایدار آیت الله قمی

میراث آیت الله حاج آقا حسین قمی تنها به آثار علمی و فقهی او محدود نمی شود، بلکه ایشان با شجاعت و دوراندیشی خود، تأثیری عمیق و ماندگار بر تاریخ معاصر ایران و روحانیت شیعه گذاشت. او نمادی از مرجعیت مسئولیت پذیر بود که در برابر سیاست های تضعیف کننده دین و فرهنگ، به پا خاست و از حقوق مردم و ارزش های اسلامی دفاع کرد. مبارزات او در برابر رضاشاه و به ویژه واقعه گوهرشاد، به الگویی برای نسل های بعدی روحانیون و مبارزان تبدیل شد. او نشان داد که مرجعیت می تواند در عین حفظ استقلال علمی، در مواقع لزوم به رهبری جامعه در برابر چالش های سیاسی و اجتماعی بپردازد. یاد و نام ایشان همواره در تاریخ ایران به عنوان یکی از مدافعان راستین دین و آزادی گرامی داشته می شود.

روش تحقیق و منابع مورد استفاده در کتاب

یکی از چالش های اصلی در نگارش زندگی نامه عالمان دینی، به ویژه آنانی که در گذشته می زیسته اند، کمبود منابع دست اول و خاطرات شخصی است. برخلاف رجال سیاسی که اغلب خاطرات خود را به رشته تحریر درآورده اند یا اسناد مربوط به آن ها به وفور یافت می شود، علمای دینی کمتر به این کار اهتمام می ورزیده اند. این فقدان منابع مستقیم، کار محقق را دشوار می سازد و نیازمند تکیه بر منابع کمکی و تطبیق روایات مختلف است.

چالش های نگارش زندگی نامه علما

رضا مختاری اصفهانی، نویسنده کتاب «حاج آقا حسین قمی»، به خوبی این چالش ها را درک کرده است. او در مقدمه کتاب به دشواری های یافتن منابع معتبر و دست اول در مورد آیت الله قمی اشاره می کند. بسیاری از اطلاعات موجود درباره زندگی ایشان، در کتاب های دانشنامه ای رجال شیعه آمده که معمولاً مختصر و کلی هستند. خاطرات شفاهی نیز اغلب پس از درگذشت افراد ضبط شده و ممکن است با اغراق یا نادیده گرفتن برخی جنبه ها همراه باشند. بنابراین، نویسنده ناگزیر بوده است تا با دقت و وسواس فراوان، منابع مختلف را بررسی و تطبیق دهد تا تصویری مستند و عینی از زندگی آیت الله قمی ارائه کند.

منابع اصلی کتاب

با وجود چالش ها، مختاری اصفهانی برای نگارش این کتاب به مجموعه ای از منابع مهم و متنوع استناد کرده است. این منابع را می توان به چند دسته تقسیم کرد:

• دانشنامه های رجال شیعه: از جمله مهم ترین این منابع، «اعیان الشیعه» اثر سید محسن امین و «نقباءالبشر فی القرن الرابع العشر» اثر شیخ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی هستند. سید محسن امین که خود با آیت الله قمی مراوده داشته و دو بار ایشان را ملاقات کرده، شرح حالی به قلم خود آیت الله از ایشان ثبت کرده است. آقابزرگ طهرانی نیز که از هم درسان و مباحثه کنندگان آیت الله قمی در نجف و سامرا بوده، اطلاعات ارزشمندی از جزئیات زندگی و خصوصیات اخلاقی او ارائه می دهد که از نگاه یک دوست و هم رزم علمی، اهمیت ویژه ای دارد.

• خاطرات و سفرنامه ها: «خاطرات سیاسی محمدعلی شوشتری»، یکی از منابع دست اول و بسیار مهم در مورد واقعه مسجد گوهرشاد است. شوشتری که در زمان حادثه به عنوان بازرس رضاشاه (ناظر تولیت آستانه) فعالیت می کرده، روایتی عینی و دقیق از ماجرا ارائه می دهد. با وجود سمت دولتی اش، او در این نزاع هوادار آیت الله بوده و تلاش هایی برای مصالحه انجام داده است. هرچند این خاطرات پس از شهریور ۱۳۲۰ نوشته شده اند، اما در بسیاری موارد با اسناد منتشر شده مطابقت دارند.

• اسناد تاریخی: کتاب «قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد» که توسط داود قاسم پور تدوین شده، یکی از منابع مهم اسنادی برای درک بهتر واقعه گوهرشاد و نقش آیت الله قمی در آن است. این اسناد، اطلاعات دست اول و رسمی از رویدادها را در اختیار محقق قرار می دهد و به تکمیل پازل تاریخی کمک شایانی می کند.

• روزنامه ها و نشریات معاصر: نویسنده به روزنامه ها و نشریات هم عصر آیت الله قمی نیز مراجعه کرده است. این منابع، اگرچه اغلب کلی و ستایش آمیز بوده و بیشتر در زمان درگذشت ایشان نگاشته شده اند، اما حاوی اطلاعات جالبی در مورد زندگی، شخصیت و اقدامات او هستند.

رویکرد نویسنده

رضا مختاری اصفهانی با رویکردی مستند و تحلیلی، سعی کرده است تا با ترکیب این اسناد و روایات مختلف، تصویری جامع و قابل اعتماد از زندگی علمی، سیاسی و اجتماعی آیت الله قمی ارائه دهد. او با دقت بین روایت های تاریخی، اسناد رسمی و خاطرات افراد تعادل برقرار کرده تا از یک سو از غرق شدن در جزئیات غیرضروری پرهیز کند و از سوی دیگر، به تحلیل عمیق تر شخصیت و مبارزات این عالم بزرگ بپردازد. این رویکرد، به خواننده کمک می کند تا نه تنها با وقایع تاریخی آشنا شود، بلکه چرایی و چگونگی شکل گیری آن ها را نیز درک کند.

نکات برجسته و دیدگاه های تحلیلی کتاب

کتاب «حاج آقا حسین قمی» تنها یک زندگی نامه صرف نیست، بلکه با ارائه دیدگاه های تحلیلی و مقایسه ای، به خواننده کمک می کند تا درک عمیق تری از فضای سیاسی و اجتماعی آن دوران پیدا کند. نویسنده با ظرافت خاصی به بررسی زوایای مختلف شخصیت آیت الله قمی و تعامل او با محیط اطرافش می پردازد.

مقایسه رضا شاه و آتاتورک: شباهت ها و نگرانی ها

یکی از نقاط قوت تحلیلی کتاب، مقایسه ای است که نویسنده میان سیاست های تجددگرایانه رضاشاه در ایران و مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) در ترکیه انجام می دهد. این مقایسه نشان می دهد که هر دو رهبر نظامی، اهداف مشابهی در مدرن سازی جوامع خود داشتند و هر دو وامدار روشنفکران پیشین بودند که بر غرب گرایی و نوعی ناسیونالیسم (ترک گرایی در ترکیه و باستان گرایی در ایران) تاکید داشتند.

آتاتورک، که لقب «پدر ترک» را یدک می کشید، تلاش کرد تا جامعه عثمانی را به سمت تمدن اروپایی سوق دهد و اعتقاد داشت که «تنها یک تمدن جهانی وجود دارد و آن هم تمدن اروپایی است و اگر قرار باشد ترکیه در جهان مدرن باقی بماند، باید به طور کامل آن را بپذیرد.» سیاست های او شامل حذف خلافت اسلامی، تغییر خط، کشف حجاب و محدود کردن نهادهای مذهبی بود. رضاشاه نیز با دو شاخصه «ناسیونالیسم باستان گرا» و «تجدد غربی»، مسیری مشابه را در پیش گرفته بود. ناسیونالیسم باستان گرا در ایران بر بازگشت به دوران امپراتوری های قدرتمند پیش از اسلام تاکید داشت، در حالی که تجدد غربی به معنای تقلید از الگوهای غربی در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و حتی پوشش بود.

این شباهت ها در سیاست ها و اقدامات، مذهبیون ایران را به شدت نگران می کرد. آن ها با بیم و نگرانی به رخدادهای ترکیه می نگریستند و از تکرار اقدامات ضد مذهبی آتاتورک در ایران هراس داشتند. واقعه جمهوری خواهی در ترکیه و اقدامات آن در معارف و اوقاف، از اضلاع «مثلث شوم جمهوری» در ذهن مذهبیون ایران بود که اضلاع دیگر آن را اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری گیلان (در دوران میرزاکوچک خان) تشکیل می دادند. این سه تجربه، کارنامه ای کم و بیش مشابه از اقدامات ضد مذهبی را به نمایش گذاشته بودند. از همین رو، سفر رضاشاه به ترکیه و همگامی با سیاست های آتاتورک، از دیدگاه مذهبیون، به معنای ادامه و تشدید روند دین زدایی در ایران تلقی می شد. این تحلیل نشان می دهد که آیت الله قمی و هم فکرانش نه تنها به تحولات داخلی، بلکه به روندهای منطقه ای و جهانی نیز اشراف داشتند و بر اساس آن، سیاست های داخلی را تفسیر می کردند.

نقاط قوت تحلیلی دیگر

کتاب «حاج آقا حسین قمی» همچنین به نقاط قوت تحلیلی دیگری نیز می پردازد که به شناخت بهتر شخصیت آیت الله قمی و فضای آن دوران کمک می کند. از جمله این نقاط می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• رویکرد ارشادی و انتقادی: نویسنده به خوبی توضیح می دهد که آیت الله قمی در ابتدا، انتقادات خود را از موضع ارشادی و نصیحت گرایانه نسبت به حکومت مطرح می کرد. این رویکرد، متفاوت از برخی دیگر از علما بود که بلافاصله به سمت تقابل مستقیم می رفتند. این تمایز نشان می دهد که آیت الله قمی تا جای ممکن سعی در اصلاح از طریق گفتگو و تذکر داشت.

• تنوع در دیدگاه های علما: کتاب اشاره می کند که در دوران مورد بحث، عالمان دینی یک دستی ظاهری پیشین را نداشتند و حتی در موضوعاتی مانند مشروطه، اختلاف نظر وجود داشت. این نکته، فضای پیچیده سیاسی و فکری آن زمان را به تصویر می کشد و نشان می دهد که آیت الله قمی در چنین محیط پر تلاطمی بالید.

• تحلیل چگونگی تبدیل به نماد: نویسنده به این نکته می پردازد که اگرچه آیت الله قمی در واقعه گوهرشاد نیز از شیوه خود عدول نکرد، اما «گویی تاریخ برای او گونه ای دیگر تقدیر کرده بود» و او از آن پس به نماد مبارزه با رضاشاه تبدیل شد. این تحلیل، نشان دهنده نقش سرنوشت و وقایع تاریخی در شکل گیری جایگاه یک شخصیت است، حتی اگر شخص خودش به دنبال آن نبوده باشد.

این دیدگاه ها، فراتر از روایت صرف وقایع، به خواننده کمک می کنند تا لایه های پنهان تر تاریخ را درک کند و با انگیزه ها، چالش ها و تصمیمات شخصیت های اصلی آشنا شود. کتاب با این رویکرد تحلیلی، صرفاً یک زندگی نامه نیست، بلکه تلاشی برای واکاوی یک دوره حساس تاریخی از منظر زندگی یکی از تاثیرگذارترین علمای آن زمان است.

نتیجه گیری: اهمیت مطالعه کتاب

کتاب «حاج آقا حسین قمی» نوشته رضا مختاری اصفهانی، به واقع اثری جامع و تحلیلی است که خواننده را با ابعاد مختلف زندگی و مبارزات یکی از بزرگترین مراجع تقلید شیعه در تاریخ معاصر ایران آشنا می سازد. این کتاب نه تنها به زندگی علمی و معنوی آیت الله سید حسین طباطبایی قمی می پردازد، بلکه نقش محوری ایشان را در رویارویی با سیاست های تجددگرایانه و دین ستیزانه رضاشاه، به ویژه در وقایع مهمی چون مهاجرت علما به قم و قیام خونین مسجد گوهرشاد، به تفصیل مورد بررسی قرار می دهد.

این اثر، به دلیل رویکرد مستند و استفاده از منابع دست اول و متنوع، از اعتبار تاریخی بالایی برخوردار است. نویسنده با تلفیق خاطرات، اسناد و دانشنامه های رجال، تصویری دقیق و بی طرفانه از آیت الله قمی و دوران پرآشوب پهلوی اول ارائه می دهد. تحلیل های عمیق کتاب، مانند مقایسه سیاست های رضاشاه و آتاتورک، به درک بهتر چالش ها و نگرانی های روحانیت و مردم در آن مقطع حساس تاریخی کمک شایانی می کند.

مطالعه این کتاب برای تمامی کسانی که به دنبال شناخت تاریخ معاصر ایران، به ویژه نقش روحانیت شیعه در تحولات سیاسی و اجتماعی، هستند، ضروری است. دانشجویان و پژوهشگران تاریخ، علاقه مندان به زندگی نامه علما، و حتی خوانندگان عمومی که می خواهند تصویری دقیق از واقعه مسجد گوهرشاد و مبارزات دینی آن دوران به دست آورند، از این اثر بهره مند خواهند شد. کتاب «حاج آقا حسین قمی» نه تنها روایتی از گذشته است، بلکه آینه ای است برای بازتاب ارزش های ایستادگی و پاسداری از هویت دینی در برابر چالش های زمانه. خواندن این کتاب، گامی مهم در درک عمیق تر از یکی از پر فراز و نشیب ترین دوره های تاریخ ایران است.