تغییرات قانون ارث ایران جدید

پرسش های بسیاری در مورد تغییرات قانون ارث ایران و به ویژه برابری سهم الارث دختر و پسر مطرح می شود؛ اما حقیقت این است که تا سال ۱۴۰۴، هیچ تغییر اساسی در نسبت تقسیم ارث بین فرزندان، طبق قانون مدنی کشور، رخ نداده است و قاعده سهم الارث پسر دو برابر دختر همچنان پابرجاست. این مقاله به بررسی دقیق قوانین جاری ارث، شفاف سازی ابهامات و ارائه راهکارهای قانونی برای اعمال اراده شخصی در توزیع دارایی ها می پردازد.

قوانین ارث در ایران، ریشه های عمیقی در فقه اسلامی و قانون مدنی دارند و با وجود طرح های پیشنهادی برای اصلاح، ساختار اصلی آن ها بدون تغییر باقی مانده است. این موضوع برای بسیاری از خانواده ها، به ویژه در شرایط فوت عزیزان، پیچیدگی ها و پرسش هایی را ایجاد می کند. در این راهنمای جامع، تلاش می شود تا تمامی ابعاد مربوط به ارث، از طبقات و درجات وراث تا سهم الارث هر یک و راهکارهای قانونی موجود، به زبانی شیوا و دقیق تشریح شود.

آیا قانون ارث ایران جدیداً تغییر کرده است؟ شفاف سازی ۱۴۰۴

ابها مات زیادی در فضای عمومی درباره تغییرات احتمالی در قوانین ارث، به خصوص در سال های اخیر، به وجود آمده است. بسیاری از افراد با این سوال مواجه هستند که آیا قانون جدیدی برای تقسیم ارث، به ویژه در مورد سهم الارث فرزندان دختر و پسر، تصویب شده است؟ پاسخ صریح به این پرسش این است که تا به امروز، یعنی سال ۱۴۰۴ خورشیدی، هیچ تغییر بنیادین و لازم الاجرایی در نسبت های تقسیم ارث در قانون مدنی ایران صورت نگرفته است.

مبنای اصلی تقسیم ارث در کشور ما، همچنان فصول مربوط به ارث در قانون مدنی (مواد ۸۶۱ تا ۹۵۵) است. این قانون، قواعد فقهی اسلام را منعکس می کند. مهمترین ماده در این زمینه، ماده ۹۰۷ قانون مدنی است که به صراحت بیان می دارد: «اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر می برد.» این قاعده که به «ذکور مثل حظ الانثیین» معروف است، اساس تقسیم ارث بین فرزندان را تشکیل می دهد و تا به امروز هیچ بخشنامه یا قانونی آن را لغو یا تغییر نداده است.

منشأ اصلی شایعات درباره قانون جدید ارث به طرح های پیشنهادی در مجلس شورای اسلامی بازمی گردد. در سال های گذشته، طرح هایی از جمله طرح اصلاح مواد ۹۰۷، ۹۰۸ و ۹۴۹ قانون مدنی با هدف ایجاد برابری یا نزدیک تر کردن سهم الارث دختر و پسر مطرح شده اند. این طرح ها عموماً در مراحل اولیه بررسی قرار داشته و پس از طی تشریفات قانونی، هنوز به تصویب نهایی مجلس و تایید شورای نگهبان نرسیده اند. بنابراین، تا زمانی که یک طرح به قانون تبدیل نشده و مراحل ابلاغ را طی نکند، هیچ گونه اثر قانونی ندارد و صرفاً در حد یک پیشنهاد باقی می ماند.

از این رو، هرگونه اطلاعاتی مبنی بر برابری سهم الارث دختر و پسر یا تغییرات اساسی در قانون ارث، تا زمان تصویب رسمی و ابلاغ آن، صرفاً شایعه و فاقد اعتبار قانونی است. آگاهی از این واقعیت برای تمامی افراد درگیر با مسائل ارث حیاتی است تا از تصمیم گیری های نادرست بر اساس اطلاعات غلط جلوگیری شود.

مبانی و اصول کلی ارث در قانون ایران

قانون ارث در ایران بر پایه اصول و قواعد مشخصی استوار است که در قانون مدنی به تفصیل بیان شده اند. درک این مبانی برای فهم نحوه تقسیم ترکه و شناسایی وراث ضروری است.

موجبات ارث: نسب و سبب

بر اساس ماده ۸۶۱ قانون مدنی، ارث به دو موجب اصلی تعلق می گیرد:

1. نسب: این به رابطه خونی بین متوفی و وارث اشاره دارد. شامل پدر، مادر، فرزندان، نوادگان، پدربزرگ و مادربزرگ، خواهر و برادر، عمو، عمه، دایی و خاله و فرزندان آنها می شود. وراث نسبی بر اساس نزدیکی خویشاوندی به متوفی در طبقات مختلفی قرار می گیرند.
2. سبب: این رابطه ناشی از عقد ازدواج دائم است. تنها همسر دائمی (زوج یا زوجه) متوفی می تواند از این طریق ارث ببرد. لازم به ذکر است که وجود رابطه سببی به هیچ وجه مانع ارث بردن وراث نسبی نمی شود و همسر در کنار وراث نسبی، سهم خود را از ترکه دریافت می کند.

طبقات و درجات ارث

قانون مدنی ایران، وراث نسبی را در سه طبقه و هر طبقه را به درجات مختلف تقسیم می کند. این تقسیم بندی برای تعیین اولویت ارث بری اهمیت حیاتی دارد، زیرا وجود یک وارث در طبقه نزدیک تر، مانع ارث بردن وراث طبقات بعدی می شود.

1. طبقه اول:
   • درجه اول: پدر، مادر و فرزندان متوفی.
   • درجه دوم: اولادِ اولاد (نوادگان) متوفی.

   تا زمانی که حتی یک نفر از وراث درجه اول (پدر، مادر یا فرزند) زنده باشد، نوادگان ارث نمی برند. نوادگان تنها در صورتی وارث می شوند که هیچ فرزندی از متوفی زنده نباشد.

2. طبقه دوم:
   • درجه اول: اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ) و برادر و خواهر متوفی.
   • درجه دوم: اولاد برادر و خواهر (برادرزاده و خواهرزاده).

   این طبقه زمانی ارث می برند که هیچ وارثی در طبقه اول (اعم از فرزند، نوه، پدر یا مادر) وجود نداشته باشد.

3. طبقه سوم:
   • درجه اول: عمو، عمه، دایی و خاله متوفی.
   • درجه دوم: اولاد عمو، عمه، دایی و خاله (عموزاده، عمه زاده، دایی زاده و خاله زاده).

   این طبقه تنها در صورتی ارث می برند که هیچ وارثی در طبقات اول و دوم وجود نداشته باشد.

شرایط ارث بردن و موانع آن

برای اینکه شخصی بتواند از متوفی ارث ببرد، شرایطی لازم است:

• حیات وارث در زمان فوت مورث: وارث باید در لحظه فوت مورث (شخص متوفی) زنده باشد. استثنای این قاعده، حمل (جنین) است که اگر زنده متولد شود، از ارث برخوردار خواهد بود.
• مشروعیت نسب: رابطه خویشاوندی باید قانونی و مشروع باشد. به همین دلیل، فرزندان متولد از زنا (نامشروع) از والدین خود ارث نمی برند.

همچنین، برخی موانع قانونی نیز وجود دارند که فرد را از ارث محروم می کنند:

• قتل عمد مورث: اگر وارث به عمد مورث خود را بکشد، از ارث محروم می شود.
• کفر: اگر وارث کافر و مورث مسلمان باشد، وارث کافر از ارث محروم است.
• لعان: در مواردی که شوهر، همسر خود را به زنا و یا فرزند متولد شده را از خود نفی کند و تشریفات لعان در دادگاه اجرا شود، رابطه وراثت بین زوجین و نیز بین فرزند و پدر قطع می شود.
• ولادت از زنا: همانطور که اشاره شد، فرزند ناشی از زنا از پدر و مادر خود ارث نمی برد.

سهم الارث فرزندان (دختر و پسر) در قانون مدنی ۱۴۰۴

یکی از پرتکرارترین و حساس ترین بخش های قانون ارث، به سهم الارث فرزندان، اعم از دختر و پسر، اختصاص دارد. این موضوع، همواره محل بحث و پرسش های فراوانی بوده است. همانطور که پیشتر اشاره شد، قانون مدنی ایران، ماده ۹۰۷، مبنای این تقسیم را به وضوح مشخص کرده است.

ماده ۹۰۷ قانون مدنی: اصل ۲ به ۱

متن ماده ۹۰۷ قانون مدنی به این شرح است: «اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند نفر اولاد داشته باشد، ترکه به طریق ذیل تقسیم می شود:

1. اگر فرزند منحصر به یکی باشد، خواه پسر، خواه دختر، تمام ترکه به او می رسد.
2. اگر اولاد متعدد باشند، ولی تمام پسر یا تمام دختر، ترکه بین آنها بالسویه تقسیم می شود.
3. اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر می برد.»

این ماده، قاعده اصلی پسر دو برابر دختر را برای حالتی که هم پسر و هم دختر وارث هستند، مقرر می دارد. در ادامه به سناریوهای مختلف و نحوه محاسبه سهم الارث با مثال های عددی می پردازیم تا درک این قواعد ساده تر شود.

سناریوهای تقسیم ارث فرزندان (با مثال های عددی)

فرض کنید متوفی ۱ میلیارد تومان دارایی (پس از کسر دیون و وصیت نامه) به جا گذاشته و همسر و والدین متوفی در قید حیات نیستند یا سهم آنها قبلاً کسر شده است (به سهم همسر و والدین در بخش های بعدی خواهیم پرداخت):

1. فقط یک فرزند (پسر یا دختر):

   اگر متوفی فقط یک فرزند داشته باشد، خواه پسر باشد یا دختر، تمام ترکه (۱ میلیارد تومان) به او می رسد.

2. چند فرزند، همه پسر:

   اگر متوفی دو فرزند پسر داشته باشد، ترکه (۱ میلیارد تومان) به طور مساوی بین آنها تقسیم می شود؛ یعنی هر پسر ۵۰۰ میلیون تومان.

3. چند فرزند، همه دختر:

   اگر متوفی دو فرزند دختر داشته باشد، ترکه (۱ میلیارد تومان) به طور مساوی بین آنها تقسیم می شود؛ یعنی هر دختر ۵۰۰ میلیون تومان.

4. ترکیبی از فرزندان پسر و دختر:

   اینجاست که قاعده «پسر دو برابر دختر» اعمال می شود. برای محاسبه، هر پسر را دو سهم و هر دختر را یک سهم در نظر می گیریم:

   • مثال ۱: متوفی ۱ پسر و ۲ دختر دارد.

     تعداد سهام: ۱ پسر = ۲ سهم، ۲ دختر = ۲ سهم (هر کدام ۱ سهم) مجموع = ۴ سهم.

     ارزش هر سهم: ۱ میلیارد تومان تقسیم بر ۴ سهم = ۲۵۰ میلیون تومان.

     سهم هر پسر: ۲ سهم × ۲۵۰ میلیون = ۵۰۰ میلیون تومان.

     سهم هر دختر: ۱ سهم × ۲۵۰ میلیون = ۲۵۰ میلیون تومان.

   • مثال ۲: متوفی ۲ پسر و ۱ دختر دارد.

     تعداد سهام: ۲ پسر = ۴ سهم (هر کدام ۲ سهم)، ۱ دختر = ۱ سهم مجموع = ۵ سهم.

     ارزش هر سهم: ۱ میلیارد تومان تقسیم بر ۵ سهم = ۲۰۰ میلیون تومان.

     سهم هر پسر: ۲ سهم × ۲۰۰ میلیون = ۴۰۰ میلیون تومان.

     سهم هر دختر: ۱ سهم × ۲۰۰ میلیون = ۲۰۰ میلیون تومان.

سهم الارث اولادِ اولاد (نوادگان)

نوادگان (فرزندانِ فرزند) در طبقه اول ارث قرار می گیرند، اما درجه آنها پس از فرزندان مستقیم است. به این معنی که فقط در صورتی از متوفی ارث می برند که هیچ فرزندی (پسر یا دختر) از متوفی زنده نباشد.

اگر متوفی فرزند زنده نداشته باشد و نوادگانی داشته باشد، نوادگان قائم مقام پدر یا مادر فوت شده خود می شوند. یعنی سهمی را که پدر یا مادرشان اگر زنده بودند، می بردند، به ارث می برند. در این حالت نیز قاعده «پسر دو برابر دختر» در بین خود نوادگان اعمال می شود.

• مثال: متوفی فرزندی ندارد، اما یک نوه پسر از پسر فوت شده و دو نوه دختر از دختر فوت شده خود دارد.
• نوه پسر: سهم پدر خود را (که اگر زنده بود، دو برابر دخترش ارث می برد) به ارث می برد.
• نوه های دختر: سهم مادر خود را (که اگر زنده بود، یک سهم ارث می برد) به ارث می برند.
• در بین خود نوه ها، اگر از یک نسل باشند و سهم پدر یا مادرشان را ببرند، باز هم نسبت ۲:۱ (نوه پسر به نوه دختر) رعایت می شود.

سهم الارث دختر و پسر از مادر

یک تصور غلط رایج این است که سهم الارث فرزندان از مادرشان با سهم الارث از پدرشان متفاوت است. اما جنسیت متوفی (پدر یا مادر بودن) هیچ تاثیری در نسبت تقسیم ارث بین فرزندان ندارد. به این معنی که چه متوفی پدر باشد و چه مادر، قاعده «پسر دو برابر دختر» برای تقسیم سهم الارث بین فرزندان برقرار است. یعنی پسران از مادر خود نیز دو برابر دختران ارث می برند.

سهم الارث همسر (زوج و زوجه) در قانون مدنی ۱۴۰۴

یکی دیگر از موارد مهم در تقسیم ارث، سهم الارث همسر است. زن و مرد، به عنوان زوج و زوجه، در هر حال (چه متوفی فرزند داشته باشد و چه نداشته باشد)، از یکدیگر ارث می برند و وراث نسبی نمی توانند آنها را از ارث محروم کنند. اما میزان سهم الارث آنها با یکدیگر و بسته به وجود یا عدم وجود فرزند برای متوفی، متفاوت است.

سهم الارث زن (زوجه) از شوهر

سهم الارث زن از شوهر متوفی به دو صورت است:

1. در صورت داشتن فرزند برای متوفی: اگر شوهر متوفی دارای فرزند (حتی از همسر دیگر) باشد، سهم الارث زن یک هشتم (1/8) از کل دارایی های شوهر است.
2. در صورت نداشتن فرزند برای متوفی: اگر شوهر متوفی فرزندی نداشته باشد، سهم الارث زن یک چهارم (1/4) از کل دارایی ها است.

یک نکته حقوقی مهم در مورد سهم الارث زن، به نوع اموال مربوط می شود. طبق قانون فعلی، زن از تمام اموال منقول (مانند پول نقد، خودرو، سهام، اثاثیه) سهم خود را می برد، اما از اموال غیرمنقول (عرصه و اعیان) تنها از قیمت عرصه (زمین) ارث می برد و از اعیان (ساختمان ها و بناها) ارث نمی برد. این موضوع یکی از بحث های چالش برانگیز در حقوق ایران است و طرح هایی برای اصلاح آن و شمول اعیان در سهم الارث زوجه نیز وجود دارد، اما تا به حال به قانون لازم الاجرا تبدیل نشده است.

سهم الارث مرد (زوج) از زن

سهم الارث مرد از زن متوفی نیز به دو صورت است:

1. در صورت داشتن فرزند برای متوفی: اگر زن متوفی دارای فرزند (حتی از شوهر دیگر) باشد، سهم الارث مرد یک چهارم (1/4) از کل دارایی های زن است.
2. در صورت نداشتن فرزند برای متوفی: اگر زن متوفی فرزندی نداشته باشد، سهم الارث مرد یک دوم (1/2) از کل دارایی ها است.

بر خلاف زوجه، زوج (شوهر) از تمامی اموال منقول و غیرمنقول (اعم از عرصه و اعیان) همسر خود ارث می برد و محدودیتی در این خصوص ندارد.

سهم الارث پدر و مادر متوفی

پدر و مادر متوفی، از جمله وراث طبقه اول هستند و در صورت زنده بودن، همواره از متوفی ارث می برند. سهم الارث آنها بسته به اینکه متوفی فرزند داشته باشد یا خیر، متفاوت است.

در صورت وجود فرزند برای متوفی

اگر متوفی دارای فرزند (یا اولادِ اولاد) باشد و پدر و مادرش نیز در قید حیات باشند، سهم هر یک از آنها به شرح زیر است:

• سهم پدر: یک ششم (1/6) از کل ترکه.
• سهم مادر: یک ششم (1/6) از کل ترکه.

پس از کسر یک ششم سهم پدر و یک ششم سهم مادر، باقی مانده ترکه بین فرزندان یا نوادگان (با رعایت قواعد ۲:۱ پسر به دختر) تقسیم می شود.

در صورت عدم وجود فرزند برای متوفی

اگر متوفی فرزندی نداشته باشد، سهم پدر و مادر از ارث متفاوت خواهد بود و ممکن است بخش عمده یا حتی تمام ترکه به آنها برسد، به شرطی که سایر وراث طبقه اول (مانند همسر) یا طبقات بعدی وجود نداشته باشند. در این حالت:

• اگر متوفی تنها یک همسر و پدر و مادر داشته باشد (و هیچ فرزند یا نوه ای نباشد)، سهم همسر (زوجه 1/4 و زوج 1/2) کسر شده و مابقی بین پدر و مادر تقسیم می شود. در این حالت، مادر معمولاً 1/3 و پدر 2/3 از باقی مانده را می برد، مگر اینکه مادر حاجب داشته باشد.
• اگر متوفی فقط پدر و مادر داشته باشد، سهم مادر یک سوم و سهم پدر دو سوم از کل ترکه خواهد بود.

در قانون مدنی ایران، سهم الارث پدر و مادر متوفی در صورت وجود فرزند، ثابت و معادل یک ششم برای هر یک است. این سهم پس از کسر سهم همسر (در صورت وجود) محاسبه می شود و مابقی به فرزندان می رسد.

سهم الارث خواهر و برادر (در صورت عدم وجود وراث طبقه اول)

خواهر و برادر متوفی، جزو وراث طبقه دوم محسوب می شوند. این بدان معناست که آنها فقط در صورتی ارث می برند که هیچ وارثی در طبقه اول (پدر، مادر، فرزند و نوادگان) وجود نداشته باشد. اگر حتی یک نفر از وراث طبقه اول زنده باشد، خواهر و برادر متوفی از ارث محروم می شوند.

در صورت عدم وجود وراث طبقه اول، نوبت به وراث طبقه دوم می رسد که اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ) و خواهر و برادران و اولاد آنها را شامل می شود. تقسیم ارث بین خواهر و برادر نیز بسته به نسبت خویشاوندی و جنسیت متفاوت است:

برادران و خواهران تنی (ابوینی)

خواهر و برادرانی که هم از یک پدر و هم از یک مادر هستند، «ابوینی» نامیده می شوند و نسبت به خواهر و برادر ناتنی اولویت دارند. در صورت وجود این دسته از وراث:

• اگر تمامی وراث خواهر باشند، ترکه به طور مساوی بین آنها تقسیم می شود.
• اگر تمامی وراث برادر باشند، ترکه به طور مساوی بین آنها تقسیم می شود.
• اگر وراث ترکیبی از خواهر و برادر باشند، قاعده «پسر دو برابر دختر» اعمال می شود؛ یعنی هر برادر دو برابر هر خواهر ارث می برد.

برادران و خواهران ناتنی (ابی یا امی)

گاهی خواهر و برادران متوفی تنها از یک سمت (پدر یا مادر) با او مشترک هستند:

• خواهر و برادر ابی (پدری): کسانی که از یک پدر و مادران متفاوت هستند. این افراد در صورتی ارث می برند که خواهر و برادر ابوینی (تنی) وجود نداشته باشد. قواعد تقسیم ارث بین آنها همانند برادران و خواهران ابوینی است، یعنی اگر هر دو جنسیت وجود داشته باشند، سهم پسر دو برابر دختر است.
• خواهر و برادر امی (مادری): کسانی که از یک مادر و پدران متفاوت هستند. این افراد نیز در صورتی ارث می برند که خواهر و برادر ابوینی وجود نداشته باشد. نکته مهم در مورد خواهر و برادر امی این است که تقسیم ارث بین آنها همیشه به تساوی است، فارغ از جنسیتشان. یعنی خواهر امی با برادر امی، سهم مساوی می برند.

اگر خواهر و برادر ابوینی، ابی و امی همزمان وجود داشته باشند، ابتدا سهم خواهر و برادر امی جدا می شود و سپس مابقی ترکه به خواهر و برادر ابوینی یا ابی می رسد.

راهکارهای قانونی برای اعمال اراده شخصی در تقسیم اموال (فراتر از قانون ارث)

با وجود قواعد مشخص قانون ارث، این امکان برای افراد وجود دارد که تا حدودی اراده شخصی خود را در مورد نحوه توزیع اموالشان پس از فوت اعمال کنند. این ابزارها عمدتاً در زمان حیات فرد قابل استفاده هستند و می توانند برای جلوگیری از اختلافات آتی یا نزدیک تر کردن سهم الارث ها به کار روند.

وصیت نامه: ابزاری برای مدیریت ثلث

وصیت نامه، تنها راهکار قانونی است که شخص می تواند پس از فوت خود، در مورد بخشی از دارایی هایش دخل و تصرف کند. اما این دخل و تصرف محدودیت هایی دارد:

• محدوده یک سوم (ثلث): فرد می تواند حداکثر تا «یک سوم» (۱/۳) از کل اموال و دارایی های خود را (پس از کسر دیون و هزینه های کفن و دفن) به هر کسی (چه از وراث باشد و چه غیر از آنها) و به هر نسبتی که مایل است، وصیت کند. این بخش از وصیت نامه، بدون نیاز به اجازه یا تایید ورثه، لازم الاجراست.
• وصیت مازاد بر ثلث: اگر فردی بیش از یک سوم اموال خود را وصیت کند، بخش مازاد بر ثلث تنها در صورتی لازم الاجرا خواهد بود که «تنفیذ» (اجازه و تایید) سایر ورثه را پس از فوت متوفی به دست آورد. اگر ورثه با بخش مازاد بر ثلث موافقت نکنند، آن قسمت از وصیت باطل است.

انواع وصیت نامه:

1. وصیت نامه رسمی: در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می شود و دارای اعتبار بالایی است. مزیت آن این است که نیازی به اثبات صحت در دادگاه ندارد.
2. وصیت نامه خودنوشت: تماماً به خط خود وصیت کننده نوشته شده، تاریخ دقیق داشته و امضا شده باشد. اعتبار آن مشروط به اثبات صحت آن در دادگاه است.
3. وصیت نامه سری: ممکن است به خط وصیت کننده یا شخص دیگری نوشته شود، اما باید توسط وصیت کننده امضا و در اداره ثبت اسناد امانت گذاشته شود. مانند وصیت خودنوشت، نیاز به اثبات صحت دارد.

مثال کاربردی برای برابری ارث: فردی می تواند با تنظیم وصیت نامه، سهم الارث دختران خود را تا حد ممکن به سهم پسران نزدیک کند. مثلاً اگر دارایی ۱.۵ میلیارد تومان و دو پسر و دو دختر دارد و طبق قانون سهم پسران دو برابر دختران است، می تواند وصیت کند که ۱/۳ (۵۰۰ میلیون تومان) از اموالش به طور مساوی بین دخترانش تقسیم شود. این کار باعث می شود مجموعاً سهم دختران افزایش یابد و فاصله با سهم پسران کمتر شود.

هبه (بخشش) در زمان حیات

یکی دیگر از روش ها برای اعمال اراده شخصی، هبه یا بخشش اموال در زمان حیات است. فرد می تواند در زمان زنده بودن خود، تمام یا قسمتی از اموالش را به هر کسی (چه ورثه و چه غیر ورثه) و به هر نسبتی که مایل است، ببخشد. تفاوت کلیدی هبه با وصیت در این است که:

• هبه یک عقد معین است که پس از تکمیل شرایط قانونی (مانند قبض مال مورد هبه توسط متهب)، معمولاً لازم الاجرا شده و غیرقابل رجوع است (مگر در موارد استثنایی قانونی).
• چون هبه در زمان حیات صورت می گیرد، جزو ترکه متوفی محسوب نمی شود و ورثه نمی توانند اعتراضی به آن داشته باشند.

صلح نامه

صلح نامه نیز یکی از ابزارهای حقوقی قدرتمند است که به افراد امکان می دهد تا در زمان حیات خود، اختلافات احتمالی آینده را حل و فصل کرده یا نحوه توزیع اموال خود را به نسبتی دلخواه تعیین کنند. صلح نامه می تواند به صورت عمری (مثلاً تا زمان حیات مصالح) یا به صورت قطعی تنظیم شود و بر خلاف وصیت، محدودیتی برای اعمال اراده بر کل اموال ندارد. با صلح نامه، فرد می تواند اموال خود را به فرزندان خود یا هر شخص دیگری با هر نسبت و شرایطی منتقل کند تا پس از فوت او، این اموال طبق صلح نامه تقسیم شوند و نه طبق قانون ارث.

نکات مهم و اجرایی در فرایند تقسیم ارث

فرایند تقسیم ارث تنها به شناسایی وراث و تعیین سهم آنها محدود نمی شود؛ بلکه شامل مراحل و نکات اجرایی مهمی است که آگاهی از آنها برای وراث و جلوگیری از مشکلات حقوقی ضروری است.

دیون و بدهی های متوفی

یکی از اصول اساسی در قانون ارث این است که پرداخت دیون (بدهی ها) و حقوق واجب مالی متوفی، بر تقسیم ترکه بین وراث مقدم است. یعنی قبل از اینکه وراث بتوانند سهم خود را از ترکه دریافت کنند، ابتدا باید تمامی بدهی های متوفی، مهریه و نفقه عقب افتاده همسر، خمس و زکات پرداخت شود. وراث ملزم هستند که دیون را از اموال متوفی پرداخت کنند و در صورت عدم کفاف اموال، مسئولیتی برای پرداخت از اموال شخصی خود ندارند، مگر اینکه ترکه را قبول کرده باشند.

هزینه های کفن و دفن

هزینه های مربوط به کفن و دفن متوفی، مقدم بر تمام دیون و بدهی های او هستند. این هزینه ها باید از محل دارایی های متوفی پرداخت شوند، حتی اگر ترکه اندک باشد و برای پرداخت سایر بدهی ها کافی نباشد. این اولویت بندی نشان از اهمیت شرعی و عرفی احترام به متوفی دارد.

لزوم انجام انحصار وراثت

فرایند انحصار وراثت گام اول و ضروری برای هرگونه اقدام در مورد ترکه متوفی است. انحصار وراثت به معنای شناسایی قانونی وراث متوفی و تعیین سهم الارث هر یک از آنها توسط مرجع قضایی است. تا زمانی که گواهی حصر وراثت صادر نشود، هیچ یک از وراث نمی توانند به طور قانونی در اموال متوفی دخل و تصرف کنند یا سهم خود را مطالبه نمایند. این گواهی یک سند رسمی است که تعداد وراث و نسبت خویشاوندی آنها را با متوفی مشخص می کند.

اموال منقول و غیرمنقول

تفاوت بین اموال منقول (مانند پول، ماشین، لوازم خانه) و اموال غیرمنقول (مانند زمین، خانه، مغازه) در نحوه محاسبه سهم الارث، به ویژه برای زوجه، اهمیت دارد. همانطور که پیشتر ذکر شد، زن (زوجه) تنها از قیمت عرصه (زمین) اموال غیرمنقول ارث می برد و نه از اعیان (ساختمان). این موضوع می تواند در ارزیابی و تقسیم ترکه پیچیدگی هایی ایجاد کند.

فرزندان نامشروع

بر اساس قانون مدنی ایران، فرزندان نامشروع (ناشی از زنا) از پدر و مادر خود و همچنین از اقارب آنها ارث نمی برند. این اصل فقهی، یکی از موانع قانونی ارث محسوب می شود و در زمان تقسیم ترکه، مشروعیت نسب فرزندان مورد بررسی قرار می گیرد. با این حال، پدر و مادر ملزم به پرداخت نفقه فرزند نامشروع هستند و فرزند نامشروع می تواند از آنها مطالبه نفقه کند، اما حق وراثت ندارد.

سهم الارث نوه از پدربزرگ و مادربزرگ

میزان سهم الارث نوه ها (اولادِ اولاد) از پدربزرگ و مادربزرگ نیز تابع شرایط خاصی است. نوه ها فقط در صورتی ارث می برند که فرزند مستقیم متوفی (یعنی پدر یا مادر خودِ نوه) قبل از متوفی فوت کرده باشد و هیچ فرزند دیگری برای متوفی باقی نمانده باشد. در این حالت، نوه قائم مقام پدر یا مادر خود می شود و سهمی را که آنها اگر زنده بودند، می بردند، دریافت می کند. در بین نوه ها نیز همان قاعده «پسر دو برابر دختر» اعمال می شود.

برای روشن شدن، به جدول زیر توجه کنید که سهم الارث برخی از وراث را به صورت خلاصه نشان می دهد:

وارث	وضعیت	سهم الارث	نکات
پسر	تنها فرزند	تمام ترکه	–
دختر	تنها فرزند	تمام ترکه	–
پسر و دختر	همزمان	پسر ۲ برابر دختر	ماده ۹۰۷ قانون مدنی
زوجه (زن)	با فرزند	یک هشتم (۱/۸)	فقط از اموال منقول و قیمت عرصه غیرمنقول
زوجه (زن)	بدون فرزند	یک چهارم (۱/۴)	فقط از اموال منقول و قیمت عرصه غیرمنقول
زوج (مرد)	با فرزند	یک چهارم (۱/۴)	از کلیه اموال منقول و غیرمنقول
زوج (مرد)	بدون فرزند	یک دوم (۱/۲)	از کلیه اموال منقول و غیرمنقول
پدر	با فرزند	یک ششم (۱/۶)	–
مادر	با فرزند	یک ششم (۱/۶)	–
نوه	در صورت عدم وجود فرزند	قائم مقام پدر/مادر	با رعایت نسبت ۲:۱ بین نوه های پسر و دختر

نتیجه گیری

در جمع بندی نهایی بحث مربوط به «تغییرات قانون ارث ایران جدید»، باید یک بار دیگر تاکید کرد که تا به امروز (سال ۱۴۰۴)، هیچ قانون جدیدی که به برابری سهم الارث دختر و پسر منجر شود، به تصویب نهایی نرسیده و لازم الاجرا نشده است. مبنای تقسیم ارث در ایران، همچنان ماده ۹۰۷ قانون مدنی و قواعد فقهی مربوطه است که سهم پسر را دو برابر سهم دختر تعیین می کند.

شایعات و اخبار منتشر شده در این خصوص، عموماً به طرح های پیشنهادی در مجلس اشاره دارد که مسیر طولانی قانون گذاری را طی نکرده اند. بنابراین، افرادی که با مسائل ارث مواجه هستند، باید بر اساس قوانین جاری عمل کنند.

آگاهی دقیق از قوانین ارث و مشورت با کارشناسان حقوقی، برای جلوگیری از بروز اشتباهات، اختلافات خانوادگی و تصمیم گیری های نادرست، از اهمیت بالایی برخوردار است. برنامه ریزی پیش از فوت از طریق ابزارهای قانونی مانند وصیت نامه، هبه (بخشش) و صلح نامه، این امکان را فراهم می آورد تا فرد بتواند تا حدودی اراده شخصی خود را در چارچوب قانون اعمال کند و از این طریق، مثلاً سهم الارث دختران را به سهم پسران نزدیک تر سازد یا از بروز برخی اختلافات احتمالی آینده پیشگیری نماید. با این رویکرد، می توان با دیدی باز و آگاهانه به مدیریت اموال و تعیین سرنوشت آنها پس از فوت پرداخت.