تفاوت استرداد دعوی با استرداد دادخواست

در فرآیند دادرسی حقوقی، استرداد دادخواست به معنای پس گرفتن فرم دادخواست قبل از شروع رسیدگی ماهوی است که منجر به «قرار ابطال دادخواست» می شود، در حالی که استرداد دعوی به انصراف از ادامه پیگیری خواسته در طول رسیدگی گفته می شود که بر اساس شرایط، به «قرار رد دعوا» یا «قرار سقوط دعوا» منتهی خواهد شد.

درک صحیح مفاهیم حقوقی مانند استرداد دادخواست و استرداد دعوی برای هر فردی که درگیر پرونده های قضایی است یا به حوزه حقوق علاقه مند است، اهمیت حیاتی دارد. این دو اصطلاح، گرچه در نگاه اول ممکن است مشابه به نظر برسند، اما از نظر زمان، شرایط، آثار حقوقی و امکان طرح مجدد دعوا، تفاوت های اساسی دارند که عدم آگاهی از آن ها می تواند پیامدهای ناخواسته ای به دنبال داشته باشد. شناخت دقیق این تفاوت ها به خواهان ها و خواندگان دعاوی حقوقی کمک می کند تا در مراحل مختلف دادرسی، تصمیمات آگاهانه ای بگیرند و از حقوق خود به بهترین شکل ممکن دفاع کنند. هدف این مقاله، تبیین دقیق و مستند تفاوت های استرداد دادخواست و استرداد دعوی بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی ایران است تا ابهامات موجود در این زمینه برطرف شود.

مفهوم کلی استرداد در حقوق

اصطلاح استرداد در زبان حقوقی به معنای بازگرداندن، پس گرفتن یا انصراف از چیزی است که پیشتر به صورت قانونی یا قراردادی مطرح شده یا به شخصی داده شده است. این مفهوم دامنه وسیعی دارد و می تواند در موقعیت های مختلفی به کار رود که هر یک معنا و آثار خاص خود را دارند. به عنوان مثال، استرداد یک سند، استرداد مال مسروقه یا حتی استرداد یک کشور از اتباع خود، همگی ذیل مفهوم کلی استرداد قرار می گیرند، اما در حوزه دادرسی مدنی، منظور از استرداد، عمدتاً بازگشت از اراده قبلی خواهان در پیگیری یک خواسته یا یک دادخواست است.

در واقع، استرداد یک اختیار قانونی برای خواهان است که به او اجازه می دهد در شرایط خاص، از اقدام اولیه خود مبنی بر طرح دعوا منصرف شود. این انصراف می تواند دلایل متعددی داشته باشد؛ از جمله سازش با طرف مقابل، رفع موضوع اختلاف، اشتباه در طرح دعوا، یا حتی صرفاً عدم تمایل به ادامه پیگیری قضایی. ماهیت و آثار حقوقی این انصراف، بسته به اینکه در کدام مرحله از دادرسی و با چه عنوانی انجام شود، متفاوت خواهد بود. در ادامه به بررسی دو نوع اصلی استرداد در دادرسی مدنی، یعنی استرداد دادخواست و استرداد دعوی، می پردازیم.

استرداد دادخواست: انصراف در مراحل اولیه دادرسی

استرداد دادخواست یکی از ابزارهای قانونی است که به خواهان این امکان را می دهد تا در مراحل بسیار ابتدایی یک پرونده حقوقی، از دادخواستی که تسلیم دادگاه کرده است، انصراف دهد. این عمل، قبل از ورود دادگاه به ماهیت و بررسی محتوایی دعوا صورت می گیرد و دارای شرایط و آثار حقوقی مشخصی است.

تعریف استرداد دادخواست: استرداد دادخواست به معنای پس گرفتن فرم دادخواستی است که خواهان آن را تکمیل و به مرجع قضایی تقدیم کرده است، اما هنوز رسیدگی ماهوی به آن آغاز نشده است. با استرداد دادخواست، گویی آن دادخواست هرگز تقدیم نشده و کان لم یکن تلقی می شود. به عبارت دیگر، اثری از خود بر پرونده باقی نمی گذارد، جز اینکه هزینه های دادرسی پرداخت شده توسط خواهان، قابل استرداد نخواهد بود.

شرایط و مهلت استرداد دادخواست (ماده ۱۰۷ بند الف قانون آیین دادرسی مدنی)

مستند قانونی اصلی برای استرداد دادخواست، بند الف ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی است که مقرر می دارد: خواهان می تواند تا نخستین جلسه دادرسی، دادخواست خود را مسترد کند. در این صورت، دادگاه قرار ابطال دادخواست را صادر می کند. بر اساس این ماده، شرایط کلیدی استرداد دادخواست به شرح زیر است:

• زمان انجام: خواهان تنها تا نخستین جلسه دادرسی می تواند دادخواست خود را مسترد کند. این بازه زمانی، حتی می تواند شامل زمانی باشد که هنوز دادخواست به خوانده ابلاغ نشده و خوانده از طرح دعوا مطلع نیست.
• نیاز به رضایت خوانده: برای استرداد دادخواست، نیازی به کسب رضایت خوانده نیست. از آنجا که هنوز به ماهیت دعوا ورود نشده و خوانده ممکن است حتی از آن باخبر نباشد، اراده یک جانبه خواهان برای این اقدام کافی است.
• عدم ابلاغ دادخواست: حتی اگر دادخواست هنوز به خوانده ابلاغ نشده باشد، خواهان می تواند آن را مسترد کند. این نشان دهنده ماهیت پیش از رسیدگی استرداد دادخواست است.

آثار حقوقی استرداد دادخواست

استرداد دادخواست پیامدهای حقوقی خاص خود را دارد که عمدتاً به نفع خواهان است:

• صدور قرار ابطال دادخواست: دادگاه در پی درخواست استرداد دادخواست، اقدام به صدور قرار ابطال دادخواست می کند. این قرار، به منزله پایان یافتن پرونده فعلی است.
• امکان طرح مجدد همان دعوا: یکی از مهم ترین آثار استرداد دادخواست، این است که خواهان می تواند در آینده و هر زمان که مقتضی دانست، مجدداً همان دعوا را با همان خواسته و همان طرفین، نزد دادگاه مطرح کند. قرار ابطال دادخواست، مانع طرح مجدد دعوا نخواهد بود و اعتبار امر مختومه را ندارد. این ویژگی، انعطاف پذیری زیادی را برای خواهان فراهم می کند تا در صورت نیاز به جمع آوری مدارک بیشتر، تجدیدنظر در خواسته یا حصول شرایط بهتر، دعوای خود را دوباره مطرح کند.
• مسئولیت هزینه های دادرسی: با وجود امکان طرح مجدد، هزینه های دادرسی که خواهان برای ثبت دادخواست اولیه پرداخت کرده، به او مسترد نخواهد شد و این هزینه ها به عهده خواهان باقی می ماند.

استرداد دادخواست در مراحل تجدیدنظر و فرجام خواهی

مفهوم استرداد دادخواست تنها به مرحله بدوی محدود نمی شود و در مراحل بالاتر دادرسی نیز امکان پذیر است، هرچند با برخی تفاوت ها:

• استرداد دادخواست در مرحله تجدیدنظر: طبق ماده ۳۶۳ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر هر یک از طرفین دعوا (خواهان یا خوانده ای که تجدیدنظرخواهی کرده است) دادخواست تجدیدنظر خود را مسترد کند، مرجع تجدیدنظر (دادگاه تجدیدنظر)، قرار ابطال دادخواست تجدیدنظر را صادر خواهد کرد. در این حالت نیز امکان طرح مجدد تجدیدنظرخواهی در صورت وجود مهلت قانونی، یا طرح مجدد دعوا در صورت ابطال دادخواست بدوی، وجود دارد.
• استرداد دادخواست در مرحله فرجام خواهی: ماده ۴۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی به صورت صریح به استرداد دادخواست فرجام خواهی اشاره ندارد، اما می توان از مفاد آن استنباط کرد. این ماده بیان می کند که اگر فرجام خواه دادخواست فرجامی خود را مسترد کند یا دادخواست او رد شود، حق درخواست فرجام تبعی ساقط می شود و اگر درخواست فرجام تبعی شده باشد، بلااثر می شود. این حکم نشان می دهد که استرداد دادخواست فرجامی نیز امکان پذیر است و آثار حقوقی خاص خود را در پی دارد، از جمله سقوط حق فرجام تبعی برای فرجام خوانده.

استرداد دعوی: انصراف از ادامه پیگیری در جریان دادرسی

استرداد دعوی، برخلاف استرداد دادخواست، زمانی مطرح می شود که پرونده وارد مراحل رسیدگی ماهوی شده و دادگاه شروع به بررسی محتوای خواسته و دفاعیات طرفین کرده است. این اقدام نیز اختیار خواهان است، اما شرایط و آثار آن پیچیده تر از استرداد دادخواست است.

تعریف استرداد دعوی: استرداد دعوی به معنای انصراف خواهان از خواسته و ادامه پیگیری دعوای در حال جریان است. این عمل زمانی انجام می شود که دادخواست ثبت شده، به خوانده ابلاغ گردیده و دادرسی شروع شده است. به عبارتی، خواهان از پیگیری آنچه از دادگاه مطالبه کرده بود، صرف نظر می کند.

شرایط استرداد دعوی (ماده ۱۰۷ بند ب قانون آیین دادرسی مدنی)

ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی، در بند ب خود، شرایط استرداد دعوی را بیان می کند: خواهان می تواند تا زمانی که دادرسی تمام نشده است، دعوای خود را مسترد کند. در این صورت قرار رد دعوا صادر می کند. این بند به دو سناریوی اصلی اشاره دارد:

1. استرداد دعوی با رضایت خوانده: اگر خواهان پس از اولین جلسه دادرسی (و تا قبل از ختم دادرسی) قصد استرداد دعوا را داشته باشد و خوانده به این استرداد رضایت دهد، دادگاه قرار رد دعوا را صادر می کند. رضایت خوانده در این مرحله اهمیت پیدا می کند، زیرا خوانده برای دفاع از خود متحمل زحمات و هزینه هایی شده و ممکن است تمایل به ادامه رسیدگی و اخذ رأی قطعی داشته باشد.
2. استرداد دعوی بدون رضایت خوانده (انصراف کلی خواهان): اگر خواهان بدون کسب رضایت خوانده از دعوای خود به کلی صرف نظر کند، دادگاه قرار سقوط دعوا را صادر خواهد کرد. این وضعیت معمولاً زمانی رخ می دهد که خواهان تمایل به ادامه پیگیری دعوا را از دست داده و حتی حاضر به پذیرش پیامدهای جدی تر آن است. این نوع انصراف، متفاوت از استرداد دادخواست است، چرا که در مرحله ای از دادرسی رخ می دهد که طرفین درگیر رسیدگی ماهوی بوده اند.

بر اساس ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان می تواند تا نخستین جلسه دادرسی، دادخواست خود را مسترد کند که منجر به قرار ابطال دادخواست می شود. اما پس از آن و تا قبل از ختم دادرسی، می تواند دعوای خود را مسترد نماید که این عمل بسته به رضایت خوانده به صدور قرار رد دعوا یا قرار سقوط دعوا منجر خواهد شد.

آثار حقوقی استرداد دعوی

آثار حقوقی استرداد دعوی نسبت به استرداد دادخواست، پیامدهای جدی تر و متفاوتی دارد:

• صدور قرار رد دعوا یا قرار سقوط دعوا:
  • قرار رد دعوا: همانطور که گفته شد، اگر استرداد دعوا با رضایت خوانده باشد، دادگاه قرار رد دعوا را صادر می کند. این قرار به معنای این است که دادگاه از رسیدگی به ماهیت دعوا به دلیل انصراف خواهان و رضایت خوانده، خودداری می کند.
  • قرار سقوط دعوا: اگر خواهان بدون رضایت خوانده از دعوا به کلی انصراف دهد (موضوع بند ب ماده ۱۰۷)، دادگاه قرار سقوط دعوا را صادر می کند. این قرار، در واقع به منزله نپذیرفتن حق خواهان برای طرح مجدد آن دعوا در آینده است.
• امکان طرح مجدد:
  • در صورت صدور قرار رد دعوا: اگر قرار صادره، قرار رد دعوا باشد (با رضایت خوانده)، خواهان می تواند مجدداً همان دعوا را در آینده مطرح کند. این قرار، فاقد اعتبار امر مختومه است.
  • در صورت صدور قرار سقوط دعوا: اما اگر قرار صادره، قرار سقوط دعوا باشد (به دلیل انصراف کلی خواهان بدون رضایت خوانده)، خواهان دیگر نمی تواند مجدداً همان دعوا را طرح کند. این قرار دارای اعتبار امر مختومه است و مانع از طرح مجدد همان دعوا بین همان طرفین با همان سبب خواهد شد. این تفاوت، یکی از مهم ترین تمایزات استرداد دادخواست و استرداد دعوی است.
• مسئولیت هزینه های دادرسی و احتمال جبران خسارت خوانده: هزینه های دادرسی همچنان بر عهده خواهان است. علاوه بر این، بسته به شرایط پرونده، خوانده ممکن است حق داشته باشد از خواهان بابت خساراتی که به دلیل طرح دعوا و مراحل دادرسی به او وارد شده است (مثلاً هزینه وکیل یا وقت صرف شده)، جبران خسارت مطالبه کند.

تفاوت های کلیدی استرداد دادخواست و استرداد دعوی

برای درک عمیق تر و شفاف تر این دو مفهوم، مقایسه تطبیقی آن ها ضروری است. تفاوت های عمده این دو نوع استرداد، در زمان انجام، مرحله دادرسی، نیاز به رضایت خوانده و به ویژه، آثار حقوقی و امکان طرح مجدد دعوا نهفته است.

ویژگی	استرداد دادخواست	استرداد دعوی
زمان انجام	قبل از اولین جلسه رسیدگی (و حتی قبل از ابلاغ به خوانده)	بعد از اولین جلسه رسیدگی و تا پایان دادرسی (قبل از صدور رأی قطعی)
مرحله دادرسی	مرحله اولیه، پیش از ورود به ماهیت و بررسی محتوایی دعوا	مراحل پیشرفته تر دادرسی، پس از ورود به ماهیت و آغاز رسیدگی
نیاز به رضایت خوانده	خیر، اراده یک جانبه خواهان کافی است.	بله، مگر در صورت انصراف کلی خواهان که منجر به قرار سقوط دعوا می شود.
نوع قرار صادره	قرار ابطال دادخواست	قرار رد دعوا (با رضایت خوانده) یا قرار سقوط دعوا (انصراف کلی بدون رضایت خوانده)
امکان طرح مجدد	بله، بدون هیچ محدودیتی می توان مجدداً همان دعوا را طرح کرد.	بله، در صورت صدور قرار رد دعوا؛ خیر، در صورت صدور قرار سقوط دعوا (اعتبار امر مختومه).
مستند قانونی	ماده ۱۰۷ بند الف قانون آیین دادرسی مدنی	ماده ۱۰۷ بند ب قانون آیین دادرسی مدنی
آثار بر هزینه دادرسی	هزینه های دادرسی بر عهده خواهان است و مسترد نمی شود.	هزینه های دادرسی بر عهده خواهان است و در برخی موارد، احتمال مطالبه جبران خسارت از سوی خوانده وجود دارد.

همانطور که در جدول بالا مشاهده می شود، تمایز اصلی این دو نوع استرداد، در زمان وقوع و پیامدهای قانونی آن هاست. استرداد دادخواست ماهیتی پیش دادرسی دارد و پیامدهای آن کمتر است، در حالی که استرداد دعوی در دل دادرسی رخ می دهد و می تواند پیامدهای قطعی تر و گاه جبران ناپذیری برای خواهان داشته باشد.

اصطلاحات مرتبط و نکات کاربردی پیرامون استرداد

در کنار استرداد دادخواست و استرداد دعوی، اصطلاحات دیگری نیز در زبان حقوقی به کار می روند که درک آن ها به شناخت کامل تر این موضوع کمک می کند. همچنین، برخی نکات کاربردی در خصوص دامنه این اختیارات، می تواند راهگشا باشد.

دعوی خود را مسترد نموده یعنی چه؟

عبارت دعوی خود را مسترد نموده به این معناست که خواهان (کسی که دعوا را در دادگاه مطرح کرده) تصمیم گرفته است از ادامه پیگیری و رسیدگی به خواسته خود در دادگاه صرف نظر کند و آن را پس بگیرد. این عمل، بسته به مرحله ای که در آن انجام می شود و رضایت خوانده، می تواند منجر به صدور قرار رد دعوا یا قرار سقوط دعوا شود. در واقع، این اصطلاح، اشاره به فرآیند استرداد دعوی دارد که پس از اولین جلسه دادرسی و ورود به ماهیت دعوا انجام می شود.

ختم دادرسی به چه معناست؟

یکی از نقاط عطف مهم در فرآیند دادرسی، ختم دادرسی است. ختم دادرسی به معنای پایان یافتن مرحله رسیدگی قضایی به یک پرونده در دادگاه است، یعنی زمانی که دادگاه تمامی دفاعیات طرفین را شنیده، دلایل و مدارک را بررسی کرده و دیگر نیازی به هیچ اقدام دیگری برای اتخاذ تصمیم نهایی (صدور رأی) نمی بیند. ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی تصریح می کند که استرداد دعوی تا زمانی که دادرسی تمام نشده است امکان پذیر است. بنابراین، پس از اعلام ختم دادرسی توسط قاضی، دیگر امکان استرداد دعوی وجود نخواهد داشت، چرا که پرونده در مرحله صدور رأی قرار گرفته و قاضی مکلف به اتخاذ تصمیم است. این نقطه، مرز نهایی اعمال اختیار استرداد دعوی توسط خواهان محسوب می شود.

استرداد بخشی از خواسته: آیا امکان پذیر است؟

بله، در برخی موارد خواهان ممکن است مایل باشد تنها بخشی از خواسته خود را مسترد کند، نه کل دعوا را. این عمل نیز از نظر قانونی امکان پذیر است. استرداد بخشی از خواسته، به منزله استرداد دعوی نسبت به آن بخش مشخص تلقی می شود. به این معنی که خواهان از پیگیری آن قسمت از مطالبه خود منصرف شده و دادرسی تنها نسبت به بخش باقیمانده خواسته ادامه پیدا می کند. آثار حقوقی این استرداد جزئی نیز همانند استرداد کلی دعوی، بسته به رضایت خوانده، می تواند منجر به قرار رد دعوا یا قرار سقوط دعوا نسبت به آن بخش مسترد شده باشد.

درک معنای دقیق اصطلاحات حقوقی مانند دعوی خود را مسترد نمودن و ختم دادرسی، و همچنین آگاهی از امکان استرداد بخشی از خواسته، به خواهان کمک می کند تا با دیدی جامع تر و آگاهانه تر، مسیر حقوقی پرونده خود را مدیریت کند و از اختیارات قانونی خود به درستی بهره ببرد.

---

پیامدهای حقوقی و اهمیت مشاوره تخصصی

تصمیم گیری برای استرداد دادخواست یا استرداد دعوی، هرچند ممکن است در ظاهر ساده به نظر برسد، اما در عمل می تواند پیامدهای حقوقی عمیق و گاه برگشت ناپذیری برای طرفین دعوا به همراه داشته باشد. از دست دادن فرصت طرح مجدد دعوا، تحمیل هزینه های سنگین یا حتی از دست رفتن حق و حقوقی که ممکن بود در صورت ادامه دادرسی محقق شود، از جمله این پیامدهاست.

پیچیدگی های حقوقی این موضوع، به ویژه با توجه به تفاوت های ظریف میان قرار ابطال دادخواست، قرار رد دعوا و قرار سقوط دعوا، و همچنین تأثیر هر یک بر اعتبار امر مختومه و امکان طرح مجدد دعوا، ایجاب می کند که پیش از هرگونه اقدام، به دقت مورد بررسی قرار گیرد. یک تصمیم نادرست در این زمینه می تواند منجر به زایل شدن دائم حق، تحمیل هزینه های غیرضروری یا طولانی شدن فرآیند دادرسی شود.

به همین دلیل، مشاوره با یک وکیل متخصص و باتجربه در امور دادرسی مدنی، امری حیاتی است. یک وکیل کارآزموده می تواند با بررسی دقیق شرایط پرونده، مرحله دادرسی، دلایل خواهان برای استرداد و همچنین منافع احتمالی خوانده، بهترین راهکار را ارائه دهد. وکیل می تواند به خواهان کمک کند تا:

• نوع صحیح استرداد (دادخواست یا دعوی) را با توجه به اهداف و پیامدهای مورد انتظار انتخاب کند.
• از حقوق خود در برابر درخواست های احتمالی جبران خسارت از سوی خوانده آگاه شود.
• از وقوع اشتباهاتی که منجر به از دست رفتن حق طرح مجدد دعوا می شود، جلوگیری کند.
• لایحه استرداد را به درستی تنظیم و به مرجع صالح ارائه دهد.

همچنین، در مواردی که خواهان به دلیل سازش یا دلایل دیگر، مایل به استرداد دعواست، وکیل می تواند در تنظیم توافق نامه های خارج از دادگاه نیز راهنمایی های لازم را ارائه دهد تا حقوق هر دو طرف به طور کامل حفظ شود. آگاهی حقوقی، در واقع ابزاری قدرتمند است که در صورت استفاده صحیح، می تواند از بسیاری از مشکلات و خسارات احتمالی در مسیر دادرسی جلوگیری کند.

نتیجه گیری

در نظام حقوقی ما، استرداد دادخواست و استرداد دعوی دو مفهوم حقوقی با کارکردی مشابه اما آثاری کاملاً متفاوت هستند. استرداد دادخواست، مربوط به مراحل اولیه و پیش از ورود به ماهیت دعواست و خواهان می تواند بدون نیاز به رضایت خوانده و با صدور قرار ابطال دادخواست، از پیگیری اولیه خود منصرف شود و حق طرح مجدد دعوا را حفظ کند. این اقدام، انعطاف پذیری لازم را برای خواهان فراهم می کند تا در صورت نیاز به بازنگری در پرونده، از آن بهره ببرد.

در مقابل، استرداد دعوی زمانی انجام می شود که دادرسی آغاز شده و به ماهیت پرونده ورود پیدا کرده است. این نوع استرداد، تا قبل از ختم دادرسی امکان پذیر است و پیامدهای آن به رضایت خوانده بستگی دارد. در صورت رضایت خوانده، قرار رد دعوا صادر می شود که امکان طرح مجدد دعوا را برای خواهان باقی می گذارد. اما اگر خواهان بدون رضایت خوانده به کلی از دعوا صرف نظر کند، دادگاه قرار سقوط دعوا صادر می کند که دارای اعتبار امر مختومه بوده و خواهان را از طرح مجدد همان دعوا برای همیشه محروم می سازد.

درک دقیق این تفاوت ها، نه تنها به خواهان کمک می کند تا با آگاهی کامل از حقوق و اختیارات خود استفاده کند، بلکه برای خوانده نیز مهم است تا بداند در صورت استرداد دعوا توسط خواهان، چه حقوقی دارد و چه اقداماتی می تواند انجام دهد. با توجه به پیچیدگی های حقوقی و پیامدهای سرنوشت ساز این اقدامات، همواره توصیه می شود قبل از هرگونه تصمیم گیری در مورد استرداد دادخواست یا دعوی، حتماً با یک وکیل متخصص مشورت شود تا از بروز اشتباهات احتمالی و از دست رفتن حقوق جلوگیری به عمل آید. آگاهی حقوقی، همانند چراغ راهی است که مسیر پیچیده دادرسی را برای شما روشن می کند.